Батырлық туралы 145
Батырға да жан керек,
Пақырға да жан керек. Batyrǵa da jan kerek,
Paqyrǵa da jan kerek. Батырға таяқ та жарақ. Batyrǵa taıaq ta jaraq. Ер шекіспей (өліспей) бекіспейді. Er shekispeı (ólispeı) bekispeıdi. Ер - елдің айнасы. Er - eldiń aınasy. Ер болсаң, бопсаға шыда. Er bolsań, bopsaǵa shyda. Ер аруағы қарулы. Er arýaǵy qarýly. Ерді жаяулық емес, қаяулық аздырар. Erdi jaıaýlyq emes, qaıaýlyq azdyrar. Ерлікте қорлық жоқ. Erlikte qorlyq joq. Ердің атағы туырлықтай,
Өзі бұлдырықтай. Erdiń ataǵy týyrlyqtaı,
Ózi buldyryqtaı. Ер көрмеймін деген жерін үш көреді,
Ат баспаймын деген жерін үш басады. Er kórmeımin degen jerin úsh kóredi,
At baspaımyn degen jerin úsh basady. Шын ер жеңсе тасымас, жеңілсе жасымас. Shyn er jeńse tasymas, jeńilse jasymas. Ылдисыз өр болмайды,
Қапысын таппас ер болмайды. Yldısyz ór bolmaıdy,
Qapysyn tappas er bolmaıdy. Оқсыз мылтық - таяқ. Oqsyz myltyq - taıaq. Жаулық тартқанның бері қатын емес,
Бөрік кигеннің бәрі батыр емес. Jaýlyq tartqannyń beri qatyn emes,
Bórik kıgenniń bári batyr emes. Ер басына күн туса,
Ереуіл атқа ер салар. Er basyna kún týsa,
Ereýil atqa er salar. Батыр - аңғал, палуан - аптық. Batyr - ańǵal, palýan - aptyq. Баталы батыр арымас. Bataly batyr arymas. Ердің құны - екі елу Erdiń quny - eki elý Ер - егіз.
Ер - елінде әз. Er - egiz.
Er - elinde áz. Қой еркесі - серке,
Ел еркесі - ер. Qoı erkesi - serke,
El erkesi - er. Ер елін сағынса,
Ер-тұрманын тағынар. Er elin saǵynsa,
Er-turmanyn taǵynar. Арғымаққа оқ тисе,
Жабыдай боп туламас
Қас батырға оқ тисе,
Жамандай боп шуламас. Arǵymaqqa oq tıse,
Jabydaı bop týlamas
Qas batyrǵa oq tıse,
Jamandaı bop shýlamas. Ерлігі бар елге жағар.
Айласыз батыр алдырар. Erligi bar elge jaǵar.
Aılasyz batyr aldyrar. Жер нені көтермейді,
Ер не көрмейді. Jer neni kótermeıdi,
Er ne kórmeıdi. Ердің басы - тәуекел. Erdiń basy - táýekel. Батыр - елдің сәулеті,
Балқұрақ - көлдің сәулеті. Batyr - eldiń sáýleti,
Balquraq - kóldiń sáýleti. Батыр мың қол бастайды,
Шешен тар жерде сөз бастайды. Batyr myń qol bastaıdy,
Sheshen tar jerde sóz bastaıdy. Батырға оқ дарымайды,
Батылға жау жоламайды. Batyrǵa oq darymaıdy,
Batylǵa jaý jolamaıdy. Батыр бастас. Batyr bastas. Батыр - айғақ, палуан - куә. Batyr - aıǵaq, palýan - kýá. Батырдан - сауға, мергеннен - сыралғы. Batyrdan - saýǵa, mergennen - syralǵy. Батырлық айқаста танылар. Batyrlyq aıqasta tanylar. Батыр мақтанса, жауға шапқанын айтар,
Қу мақтанса, алдап қаққанын айтар. Batyr maqtansa, jaýǵa shapqanyn aıtar,
Qý maqtansa, aldap qaqqanyn aıtar. Айлалы батыр алдырмас. Aılaly batyr aldyrmas. Екі батыр елде жатыр,
Жеке батыр жерде жатыр. Eki batyr elde jatyr,
Jeke batyr jerde jatyr. Шамасыз батырлық - шарасыз өлім. Shamasyz batyrlyq - sharasyz ólim. Елуінде ер дана. Elýinde er dana. Ер мойнында қыл арқан шірімейді. Er moınynda qyl arqan shirimeıdi. Ер тарықпай молықпас. Er taryqpaı molyqpas. Ер қаруы - бес қару. Er qarýy - bes qarý. Ер кезегі үшке дейін. Er kezegi úshke deıin. Ер елуде бала мінезді,
Ер сайыста шала мінезді. Er elýde bala minezdi,
Er saıysta shala minezdi. Ер - елдің ық жағының қалқасы,
Жел жағының панасы. Er - eldiń yq jaǵynyń qalqasy,
Jel jaǵynyń panasy. Ер жігіт ел үшін туады, ел үшін өледі. Er jigit el úshin týady, el úshin óledi. Ер сасқанда белгілі,
Ат шапқанда белгілі. Er sasqanda belgili,
At shapqanda belgili. Ер есімі ел есінде. Er esimi el esinde. Ер жігіт не көрмейді,
Ер көңіл не бермейді. Er jigit ne kórmeıdi,
Er kóńil ne bermeıdi. Ер арыса - аруақ, ат арыса - тулақ. Er arysa - arýaq, at arysa - týlaq. Ер не көрмейді,
Ер көңіл есе бермейді. Er ne kórmeıdi,
Er kóńil ese bermeıdi. Ер жігіт бір күнде бір кісілік,
Бір күнде мың кісілік. Er jigit bir kúnde bir kisilik,
Bir kúnde myń kisilik. Ер қосы жүре түзеледі. Er qosy júre túzeledi. Ер татулығы - ел татулығы. Er tatýlyǵy - el tatýlyǵy. Ер басына күн туса,
Долданар да, тасынар.
Жауын жеңсе жарқырап,
Жауған күндей ашылар. Er basyna kún týsa,
Doldanar da, tasynar.
Jaýyn jeńse jarqyrap,
Jaýǵan kúndeı ashylar. Ер айтса, ел айтқаны,
Елдің қамын жеп айтқаны. Er aıtsa, el aıtqany,
Eldiń qamyn jep aıtqany. Ердің сыншысы - елі. Erdiń synshysy - eli. Ерден ердің қаупі бар. Erden erdiń qaýpi bar. Ерді кебенек ішінде таны. Erdi kebenek ishinde tany. Еруліге - қарулы. Erýlige - qarýly. Ерді көрсең, Қыдыр тұт,
Асты көрсең, қадір тұт. Erdi kórseń, Qydyr tut,
Asty kórseń, qadir tut. Ердің малы - елдің малы. Erdiń maly - eldiń maly. Ерлік білекте емес, жүректе. Erlik bilekte emes, júrekte. Ердің малы елде, еріккенде қолда. Erdiń maly elde, erikkende qolda. Ерліктік шарты - өзіне сенгендік. Erliktik sharty - ózine sengendik. Ерлік керсеткенге оқ та дарымас. Erlik kersetkenge oq ta darymas. Ердің ерлігін білмеген
Құдайдың бірлігін білмейді. Erdiń erligin bilmegen
Qudaıdyń birligin bilmeıdi. Ерге берсең асыңды,
Ерлер сыйлар басыңды. Erge berseń asyńdy,
Erler syılar basyńdy. Ел - ырыстың кілті, El - yrystyń kilti, Ер - ырыстың кепілі. Er - yrystyń kepili. Етігін шешпей ер тыңаймас,
Ер-тоқымын сыпырмай ат тыңаймас. Etigin sheshpeı er tyńaımas,
Er-toqymyn sypyrmaı at tyńaımas. Ел даусыз болмас,
Ер жаусыз болмас. El daýsyz bolmas,
Er jaýsyz bolmas. Ел шаруасыз болмас,
Ер жарасыз болмас. El sharýasyz bolmas,
Er jarasyz bolmas. Ездің тілі - батыр,
Ердің қолы - батыр. Ezdiń tili - batyr,
Erdiń qoly - batyr. Ат басына күн туса,
Ауыздығымен су ішер.
Ер басына күн туса,
Етігімен су кешер. At basyna kún týsa,
Aýyzdyǵymen sý isher.
Er basyna kún týsa,
Etigimen sý kesher. Болат қайнауда шынығады,
Батыр майданда шынығады. Bolat qaınaýda shynyǵady,
Batyr maıdanda shynyǵady. Жауынгерге жара да жарасады. Jaýyngerge jara da jarasady. Қаһарлы қамал бұзады. Qaһarly qamal buzady. Назыңды ер көтерер,
Ер көтермесе, ел көтерер. Nazyńdy er kóterer,
Er kótermese, el kóterer. Өзіңді ер білсең, өзгені шер біл. Ózińdi er bilseń, ózgeni sher bil. Тымырсық болса, ер оңбас,
Тоңға жатса, мал оңбас. Tymyrsyq bolsa, er ońbas,
Tońǵa jatsa, mal ońbas. Ел үмітін ер ақтар,
Ер атағын ел сақтар. El úmitin er aqtar,
Er ataǵyn el saqtar. Аман ердің аты шығар. Aman erdiń aty shyǵar. Су тасыса - жиегіне,
Ер тасыса - еліне. Sý tasysa - jıegine,
Er tasysa - eline. Өкпеден соққан жел жаман
Елінен безген ер жаман. Ókpeden soqqan jel jaman
Elinen bezgen er jaman. Алыстан шабынған батырдың күші қайтар. Alystan shabynǵan batyrdyń kúshi qaıtar. Жүк ауырын ер көтереді. Júk aýyryn er kóteredi. Оқсыз мылтық - таяқ. Oqsyz myltyq - taıaq. Шын батыр сын үстінде танылар. Shyn batyr syn ústinde tanylar. Түзде жүріп, жау жайратқан батырмын,
Үйге келіп, құрт қайнатқан батырмын. Túzde júrip, jaý jaıratqan batyrmyn,
Úıge kelip, qurt qaınatqan batyrmyn. Алыстан ердің дәрібі бар,
Қасына барсаң, баладай.
Алыстан таудың дәрібі бар,
Қасына барсаң, обадай. Alystan erdiń dáribi bar,
Qasyna barsań, baladaı.
Alystan taýdyń dáribi bar,
Qasyna barsań, obadaı. Ер қартайса, қазаншыл болады,
Бүркіт қартайса, тышқаншыл болады. Er qartaısa, qazanshyl bolady,
Búrkit qartaısa, tyshqanshyl bolady. Табақ тамағымен жарасты,
Батыр жарағымен жарасты. Tabaq tamaǵymen jarasty,
Batyr jaraǵymen jarasty. Ер иесіз қос табар. Er ıesiz qos tabar. Ердің атын не аты шығарады,
Не қатыны шығарады. Erdiń atyn ne aty shyǵarady,
Ne qatyny shyǵarady. Ер жаңылып қолға түсер,
Құс жаңылып торға түсер. Er jańylyp qolǵa túser,
Qus jańylyp torǵa túser. Ер айтпас, айтса қайтпас. Er aıtpas, aıtsa qaıtpas. Батырдың басы екеу болмайды. Batyrdyń basy ekeý bolmaıdy. Алмас қанжарды жұмсақ қайраққа жаниды. Almas qanjardy jumsaq qaıraqqa janıdy. Ел күйінгенде күйінген батыр,
Ел сүйінгенде сүйінген батыр
Ерегісте мыңға татыр. El kúıingende kúıingen batyr,
El súıingende súıingen batyr
Eregiste myńǵa tatyr. Жомарт бергенін айтпас,
Ер айтқанынан қайтпас. Jomart bergenin aıtpas,
Er aıtqanynan qaıtpas. Ердің жасы - екі елу. Erdiń jasy - eki elý. Батырды «бәрекелді» өлтіреді. Batyrdy «bárekeldi» óltiredi. Саналы ерде сауыт бар,
Санасыз ерде қауіп бар. Sanaly erde saýyt bar,
Sanasyz erde qaýip bar. Ерді ел мүддесі өсіреді. Erdi el múddesi ósiredi. Ер қуаты - қаруы. Er qýaty - qarýy. Ерден иман құтылмас. Erden ıman qutylmas. Батыр түсінде жау көреді,
Балықшы түсінде ау көреді. Batyr túsinde jaý kóredi,
Balyqshy túsinde aý kóredi. Ебін тапқан ер өлмес. Ebin tapqan er ólmes. Шын жомартқа жолықсаң,
Су орнына бал берер.
Шын батырға жолықсаң,
Сен үшін жан берер. Shyn jomartqa jolyqsań,
Sý ornyna bal berer.
Shyn batyrǵa jolyqsań,
Sen úshin jan berer. Ат сыны - біреу, ер сыны - мың. At syny - bireý, er syny - myń. Ердің ері - егеудің сынығы. Erdiń eri - egeýdiń synyǵy. Ер намысына қарай шабады. Er namysyna qaraı shabady. Батыр өлмейді, мерт болады. Batyr ólmeıdi, mert bolady. Байға жалтақ, батырға қошемет көп. Baıǵa jaltaq, batyrǵa qoshemet kóp. Сарман тауда салқын жоқ,
Саналы ерде ұйқы жоқ. Sarman taýda salqyn joq,
Sanaly erde uıqy joq. Жерді тамшы, ерді қамшы ширатады. Jerdi tamshy, erdi qamshy shıratady. Тамшы - жерге пайда, талқы - ерге пайда. Tamshy - jerge paıda, talqy - erge paıda. Қорқақ қонған жерінен де қорқады,
Батыр жауын жеңгенше жортады. Qorqaq qonǵan jerinen de qorqady,
Batyr jaýyn jeńgenshe jortady. Инабат - ер азығы,
Инабатты ер - ел қазығы. Inabat - er azyǵy,
Inabatty er - el qazyǵy. Ердің аты көлдей, өзі шөлдей. Erdiń aty kóldeı, ózi shóldeı. Асылды зергер, ерді ер таниды. Asyldy zerger, erdi er tanıdy. Ердің аты елменен,
Ел қорғаны ерменен. Erdiń aty elmenen,
El qorǵany ermenen. Ердің құны - жүз түйе,
Көздің құны - елу тайлақ. Erdiń quny - júz túıe,
Kózdiń quny - elý taılaq. Өршіл рухтан өлмес батыр туады. Órshil rýhtan ólmes batyr týady. Керуен көркі - нармен,
Батыр керкі - армен. Kerýen kórki - narmen,
Batyr kerki - armen. Бай бастас,
Би құлақтас,
Батыр қандас. Baı bastas,
Bı qulaqtas,
Batyr qandas. Нар жолына шөгер,
Ер жөніне көнер. Nar jolyna shóger,
Er jónine kóner. Кілем түрге керек,
Қылыш ерге керек. Kilem túrge kerek,
Qylysh erge kerek. Аттан аттың несі артық?
Жүрісі мен күші артық;
Ерден ердің несі артық?
Ерлігі мен ісі артық. Attan attyń nesi artyq?
Júrisi men kúshi artyq;
Erden erdiń nesi artyq?
Erligi men isi artyq. Ат үйірін сағынса,
Артқы аяғын қағынар. At úıirin saǵynsa,
Artqy aıaǵyn qaǵynar. Ерден ердің несі артық?
Бір сөйлеген сөзі артық. Erden erdiń nesi artyq?
Bir sóılegen sózi artyq. Ат сүрінбей жер танымас,
Ер сүрінбей ел танымас. At súrinbeı jer tanymas,
Er súrinbeı el tanymas. Ат күйгелек болса, арық болар,
Ер күйгелек болса, кәріп болар. At kúıgelek bolsa, aryq bolar,
Er kúıgelek bolsa, kárip bolar. Батырдан барымташыл туады. Batyrdan barymtashyl týady. Айбынды салтын ел бұзбас,
Адамдық антын ер бұзбас. Aıbyndy saltyn el buzbas,
Adamdyq antyn er buzbas. Өзінің елін таныған ер,
Әрбір істің қамын жер.
Өзінің елін танымаған ер,
Намысын сатып, арын жер. Óziniń elin tanyǵan er,
Árbir istiń qamyn jer.
Óziniń elin tanymaǵan er,
Namysyn satyp, aryn jer. Ен-таңбасы болмаса,
Малды қайдан танырсың?
Ақ найзасы болмаса,
Ерді қайдан танырсың? En-tańbasy bolmasa,
Maldy qaıdan tanyrsyń?
Aq naızasy bolmasa,
Erdi qaıdan tanyrsyń? Аққу құсқа оқ тисе,
Қанатын суға тигізбес.
Айтулы ерге оқ тисе,
Қиналғанын білдірмес. Aqqý qusqa oq tıse,
Qanatyn sýǵa tıgizbes.
Aıtýly erge oq tıse,
Qınalǵanyn bildirmes. Ел ебелек емес,
Ер көбелек емес. El ebelek emes,
Er kóbelek emes. Көңілі пасық ерде дәулет болмас. Kóńili pasyq erde dáýlet bolmas. Мал тапқан ердің жазығы жоқ. Mal tapqan erdiń jazyǵy joq. Жолбарыстың артында тері,
Батырдың артында елі қалады. Jolbarystyń artynda teri,
Batyrdyń artynda eli qalady. Он екі жылда ердің басы салауат. On eki jylda erdiń basy salaýat. Ердің ғайбатын айтпа,
Қайратын айт. Erdiń ǵaıbatyn aıtpa,
Qaıratyn aıt. Пірдің соңы - Бекет,
Ердің соңы - Есет. Pirdiń sońy - Beket,
Erdiń sońy - Eset. Батыр аңғал, ер көдек. Batyr ańǵal, er kódek.
Пақырға да жан керек. Batyrǵa da jan kerek,
Paqyrǵa da jan kerek. Батырға таяқ та жарақ. Batyrǵa taıaq ta jaraq. Ер шекіспей (өліспей) бекіспейді. Er shekispeı (ólispeı) bekispeıdi. Ер - елдің айнасы. Er - eldiń aınasy. Ер болсаң, бопсаға шыда. Er bolsań, bopsaǵa shyda. Ер аруағы қарулы. Er arýaǵy qarýly. Ерді жаяулық емес, қаяулық аздырар. Erdi jaıaýlyq emes, qaıaýlyq azdyrar. Ерлікте қорлық жоқ. Erlikte qorlyq joq. Ердің атағы туырлықтай,
Өзі бұлдырықтай. Erdiń ataǵy týyrlyqtaı,
Ózi buldyryqtaı. Ер көрмеймін деген жерін үш көреді,
Ат баспаймын деген жерін үш басады. Er kórmeımin degen jerin úsh kóredi,
At baspaımyn degen jerin úsh basady. Шын ер жеңсе тасымас, жеңілсе жасымас. Shyn er jeńse tasymas, jeńilse jasymas. Ылдисыз өр болмайды,
Қапысын таппас ер болмайды. Yldısyz ór bolmaıdy,
Qapysyn tappas er bolmaıdy. Оқсыз мылтық - таяқ. Oqsyz myltyq - taıaq. Жаулық тартқанның бері қатын емес,
Бөрік кигеннің бәрі батыр емес. Jaýlyq tartqannyń beri qatyn emes,
Bórik kıgenniń bári batyr emes. Ер басына күн туса,
Ереуіл атқа ер салар. Er basyna kún týsa,
Ereýil atqa er salar. Батыр - аңғал, палуан - аптық. Batyr - ańǵal, palýan - aptyq. Баталы батыр арымас. Bataly batyr arymas. Ердің құны - екі елу Erdiń quny - eki elý Ер - егіз.
Ер - елінде әз. Er - egiz.
Er - elinde áz. Қой еркесі - серке,
Ел еркесі - ер. Qoı erkesi - serke,
El erkesi - er. Ер елін сағынса,
Ер-тұрманын тағынар. Er elin saǵynsa,
Er-turmanyn taǵynar. Арғымаққа оқ тисе,
Жабыдай боп туламас
Қас батырға оқ тисе,
Жамандай боп шуламас. Arǵymaqqa oq tıse,
Jabydaı bop týlamas
Qas batyrǵa oq tıse,
Jamandaı bop shýlamas. Ерлігі бар елге жағар.
Айласыз батыр алдырар. Erligi bar elge jaǵar.
Aılasyz batyr aldyrar. Жер нені көтермейді,
Ер не көрмейді. Jer neni kótermeıdi,
Er ne kórmeıdi. Ердің басы - тәуекел. Erdiń basy - táýekel. Батыр - елдің сәулеті,
Балқұрақ - көлдің сәулеті. Batyr - eldiń sáýleti,
Balquraq - kóldiń sáýleti. Батыр мың қол бастайды,
Шешен тар жерде сөз бастайды. Batyr myń qol bastaıdy,
Sheshen tar jerde sóz bastaıdy. Батырға оқ дарымайды,
Батылға жау жоламайды. Batyrǵa oq darymaıdy,
Batylǵa jaý jolamaıdy. Батыр бастас. Batyr bastas. Батыр - айғақ, палуан - куә. Batyr - aıǵaq, palýan - kýá. Батырдан - сауға, мергеннен - сыралғы. Batyrdan - saýǵa, mergennen - syralǵy. Батырлық айқаста танылар. Batyrlyq aıqasta tanylar. Батыр мақтанса, жауға шапқанын айтар,
Қу мақтанса, алдап қаққанын айтар. Batyr maqtansa, jaýǵa shapqanyn aıtar,
Qý maqtansa, aldap qaqqanyn aıtar. Айлалы батыр алдырмас. Aılaly batyr aldyrmas. Екі батыр елде жатыр,
Жеке батыр жерде жатыр. Eki batyr elde jatyr,
Jeke batyr jerde jatyr. Шамасыз батырлық - шарасыз өлім. Shamasyz batyrlyq - sharasyz ólim. Елуінде ер дана. Elýinde er dana. Ер мойнында қыл арқан шірімейді. Er moınynda qyl arqan shirimeıdi. Ер тарықпай молықпас. Er taryqpaı molyqpas. Ер қаруы - бес қару. Er qarýy - bes qarý. Ер кезегі үшке дейін. Er kezegi úshke deıin. Ер елуде бала мінезді,
Ер сайыста шала мінезді. Er elýde bala minezdi,
Er saıysta shala minezdi. Ер - елдің ық жағының қалқасы,
Жел жағының панасы. Er - eldiń yq jaǵynyń qalqasy,
Jel jaǵynyń panasy. Ер жігіт ел үшін туады, ел үшін өледі. Er jigit el úshin týady, el úshin óledi. Ер сасқанда белгілі,
Ат шапқанда белгілі. Er sasqanda belgili,
At shapqanda belgili. Ер есімі ел есінде. Er esimi el esinde. Ер жігіт не көрмейді,
Ер көңіл не бермейді. Er jigit ne kórmeıdi,
Er kóńil ne bermeıdi. Ер арыса - аруақ, ат арыса - тулақ. Er arysa - arýaq, at arysa - týlaq. Ер не көрмейді,
Ер көңіл есе бермейді. Er ne kórmeıdi,
Er kóńil ese bermeıdi. Ер жігіт бір күнде бір кісілік,
Бір күнде мың кісілік. Er jigit bir kúnde bir kisilik,
Bir kúnde myń kisilik. Ер қосы жүре түзеледі. Er qosy júre túzeledi. Ер татулығы - ел татулығы. Er tatýlyǵy - el tatýlyǵy. Ер басына күн туса,
Долданар да, тасынар.
Жауын жеңсе жарқырап,
Жауған күндей ашылар. Er basyna kún týsa,
Doldanar da, tasynar.
Jaýyn jeńse jarqyrap,
Jaýǵan kúndeı ashylar. Ер айтса, ел айтқаны,
Елдің қамын жеп айтқаны. Er aıtsa, el aıtqany,
Eldiń qamyn jep aıtqany. Ердің сыншысы - елі. Erdiń synshysy - eli. Ерден ердің қаупі бар. Erden erdiń qaýpi bar. Ерді кебенек ішінде таны. Erdi kebenek ishinde tany. Еруліге - қарулы. Erýlige - qarýly. Ерді көрсең, Қыдыр тұт,
Асты көрсең, қадір тұт. Erdi kórseń, Qydyr tut,
Asty kórseń, qadir tut. Ердің малы - елдің малы. Erdiń maly - eldiń maly. Ерлік білекте емес, жүректе. Erlik bilekte emes, júrekte. Ердің малы елде, еріккенде қолда. Erdiń maly elde, erikkende qolda. Ерліктік шарты - өзіне сенгендік. Erliktik sharty - ózine sengendik. Ерлік керсеткенге оқ та дарымас. Erlik kersetkenge oq ta darymas. Ердің ерлігін білмеген
Құдайдың бірлігін білмейді. Erdiń erligin bilmegen
Qudaıdyń birligin bilmeıdi. Ерге берсең асыңды,
Ерлер сыйлар басыңды. Erge berseń asyńdy,
Erler syılar basyńdy. Ел - ырыстың кілті, El - yrystyń kilti, Ер - ырыстың кепілі. Er - yrystyń kepili. Етігін шешпей ер тыңаймас,
Ер-тоқымын сыпырмай ат тыңаймас. Etigin sheshpeı er tyńaımas,
Er-toqymyn sypyrmaı at tyńaımas. Ел даусыз болмас,
Ер жаусыз болмас. El daýsyz bolmas,
Er jaýsyz bolmas. Ел шаруасыз болмас,
Ер жарасыз болмас. El sharýasyz bolmas,
Er jarasyz bolmas. Ездің тілі - батыр,
Ердің қолы - батыр. Ezdiń tili - batyr,
Erdiń qoly - batyr. Ат басына күн туса,
Ауыздығымен су ішер.
Ер басына күн туса,
Етігімен су кешер. At basyna kún týsa,
Aýyzdyǵymen sý isher.
Er basyna kún týsa,
Etigimen sý kesher. Болат қайнауда шынығады,
Батыр майданда шынығады. Bolat qaınaýda shynyǵady,
Batyr maıdanda shynyǵady. Жауынгерге жара да жарасады. Jaýyngerge jara da jarasady. Қаһарлы қамал бұзады. Qaһarly qamal buzady. Назыңды ер көтерер,
Ер көтермесе, ел көтерер. Nazyńdy er kóterer,
Er kótermese, el kóterer. Өзіңді ер білсең, өзгені шер біл. Ózińdi er bilseń, ózgeni sher bil. Тымырсық болса, ер оңбас,
Тоңға жатса, мал оңбас. Tymyrsyq bolsa, er ońbas,
Tońǵa jatsa, mal ońbas. Ел үмітін ер ақтар,
Ер атағын ел сақтар. El úmitin er aqtar,
Er ataǵyn el saqtar. Аман ердің аты шығар. Aman erdiń aty shyǵar. Су тасыса - жиегіне,
Ер тасыса - еліне. Sý tasysa - jıegine,
Er tasysa - eline. Өкпеден соққан жел жаман
Елінен безген ер жаман. Ókpeden soqqan jel jaman
Elinen bezgen er jaman. Алыстан шабынған батырдың күші қайтар. Alystan shabynǵan batyrdyń kúshi qaıtar. Жүк ауырын ер көтереді. Júk aýyryn er kóteredi. Оқсыз мылтық - таяқ. Oqsyz myltyq - taıaq. Шын батыр сын үстінде танылар. Shyn batyr syn ústinde tanylar. Түзде жүріп, жау жайратқан батырмын,
Үйге келіп, құрт қайнатқан батырмын. Túzde júrip, jaý jaıratqan batyrmyn,
Úıge kelip, qurt qaınatqan batyrmyn. Алыстан ердің дәрібі бар,
Қасына барсаң, баладай.
Алыстан таудың дәрібі бар,
Қасына барсаң, обадай. Alystan erdiń dáribi bar,
Qasyna barsań, baladaı.
Alystan taýdyń dáribi bar,
Qasyna barsań, obadaı. Ер қартайса, қазаншыл болады,
Бүркіт қартайса, тышқаншыл болады. Er qartaısa, qazanshyl bolady,
Búrkit qartaısa, tyshqanshyl bolady. Табақ тамағымен жарасты,
Батыр жарағымен жарасты. Tabaq tamaǵymen jarasty,
Batyr jaraǵymen jarasty. Ер иесіз қос табар. Er ıesiz qos tabar. Ердің атын не аты шығарады,
Не қатыны шығарады. Erdiń atyn ne aty shyǵarady,
Ne qatyny shyǵarady. Ер жаңылып қолға түсер,
Құс жаңылып торға түсер. Er jańylyp qolǵa túser,
Qus jańylyp torǵa túser. Ер айтпас, айтса қайтпас. Er aıtpas, aıtsa qaıtpas. Батырдың басы екеу болмайды. Batyrdyń basy ekeý bolmaıdy. Алмас қанжарды жұмсақ қайраққа жаниды. Almas qanjardy jumsaq qaıraqqa janıdy. Ел күйінгенде күйінген батыр,
Ел сүйінгенде сүйінген батыр
Ерегісте мыңға татыр. El kúıingende kúıingen batyr,
El súıingende súıingen batyr
Eregiste myńǵa tatyr. Жомарт бергенін айтпас,
Ер айтқанынан қайтпас. Jomart bergenin aıtpas,
Er aıtqanynan qaıtpas. Ердің жасы - екі елу. Erdiń jasy - eki elý. Батырды «бәрекелді» өлтіреді. Batyrdy «bárekeldi» óltiredi. Саналы ерде сауыт бар,
Санасыз ерде қауіп бар. Sanaly erde saýyt bar,
Sanasyz erde qaýip bar. Ерді ел мүддесі өсіреді. Erdi el múddesi ósiredi. Ер қуаты - қаруы. Er qýaty - qarýy. Ерден иман құтылмас. Erden ıman qutylmas. Батыр түсінде жау көреді,
Балықшы түсінде ау көреді. Batyr túsinde jaý kóredi,
Balyqshy túsinde aý kóredi. Ебін тапқан ер өлмес. Ebin tapqan er ólmes. Шын жомартқа жолықсаң,
Су орнына бал берер.
Шын батырға жолықсаң,
Сен үшін жан берер. Shyn jomartqa jolyqsań,
Sý ornyna bal berer.
Shyn batyrǵa jolyqsań,
Sen úshin jan berer. Ат сыны - біреу, ер сыны - мың. At syny - bireý, er syny - myń. Ердің ері - егеудің сынығы. Erdiń eri - egeýdiń synyǵy. Ер намысына қарай шабады. Er namysyna qaraı shabady. Батыр өлмейді, мерт болады. Batyr ólmeıdi, mert bolady. Байға жалтақ, батырға қошемет көп. Baıǵa jaltaq, batyrǵa qoshemet kóp. Сарман тауда салқын жоқ,
Саналы ерде ұйқы жоқ. Sarman taýda salqyn joq,
Sanaly erde uıqy joq. Жерді тамшы, ерді қамшы ширатады. Jerdi tamshy, erdi qamshy shıratady. Тамшы - жерге пайда, талқы - ерге пайда. Tamshy - jerge paıda, talqy - erge paıda. Қорқақ қонған жерінен де қорқады,
Батыр жауын жеңгенше жортады. Qorqaq qonǵan jerinen de qorqady,
Batyr jaýyn jeńgenshe jortady. Инабат - ер азығы,
Инабатты ер - ел қазығы. Inabat - er azyǵy,
Inabatty er - el qazyǵy. Ердің аты көлдей, өзі шөлдей. Erdiń aty kóldeı, ózi shóldeı. Асылды зергер, ерді ер таниды. Asyldy zerger, erdi er tanıdy. Ердің аты елменен,
Ел қорғаны ерменен. Erdiń aty elmenen,
El qorǵany ermenen. Ердің құны - жүз түйе,
Көздің құны - елу тайлақ. Erdiń quny - júz túıe,
Kózdiń quny - elý taılaq. Өршіл рухтан өлмес батыр туады. Órshil rýhtan ólmes batyr týady. Керуен көркі - нармен,
Батыр керкі - армен. Kerýen kórki - narmen,
Batyr kerki - armen. Бай бастас,
Би құлақтас,
Батыр қандас. Baı bastas,
Bı qulaqtas,
Batyr qandas. Нар жолына шөгер,
Ер жөніне көнер. Nar jolyna shóger,
Er jónine kóner. Кілем түрге керек,
Қылыш ерге керек. Kilem túrge kerek,
Qylysh erge kerek. Аттан аттың несі артық?
Жүрісі мен күші артық;
Ерден ердің несі артық?
Ерлігі мен ісі артық. Attan attyń nesi artyq?
Júrisi men kúshi artyq;
Erden erdiń nesi artyq?
Erligi men isi artyq. Ат үйірін сағынса,
Артқы аяғын қағынар. At úıirin saǵynsa,
Artqy aıaǵyn qaǵynar. Ерден ердің несі артық?
Бір сөйлеген сөзі артық. Erden erdiń nesi artyq?
Bir sóılegen sózi artyq. Ат сүрінбей жер танымас,
Ер сүрінбей ел танымас. At súrinbeı jer tanymas,
Er súrinbeı el tanymas. Ат күйгелек болса, арық болар,
Ер күйгелек болса, кәріп болар. At kúıgelek bolsa, aryq bolar,
Er kúıgelek bolsa, kárip bolar. Батырдан барымташыл туады. Batyrdan barymtashyl týady. Айбынды салтын ел бұзбас,
Адамдық антын ер бұзбас. Aıbyndy saltyn el buzbas,
Adamdyq antyn er buzbas. Өзінің елін таныған ер,
Әрбір істің қамын жер.
Өзінің елін танымаған ер,
Намысын сатып, арын жер. Óziniń elin tanyǵan er,
Árbir istiń qamyn jer.
Óziniń elin tanymaǵan er,
Namysyn satyp, aryn jer. Ен-таңбасы болмаса,
Малды қайдан танырсың?
Ақ найзасы болмаса,
Ерді қайдан танырсың? En-tańbasy bolmasa,
Maldy qaıdan tanyrsyń?
Aq naızasy bolmasa,
Erdi qaıdan tanyrsyń? Аққу құсқа оқ тисе,
Қанатын суға тигізбес.
Айтулы ерге оқ тисе,
Қиналғанын білдірмес. Aqqý qusqa oq tıse,
Qanatyn sýǵa tıgizbes.
Aıtýly erge oq tıse,
Qınalǵanyn bildirmes. Ел ебелек емес,
Ер көбелек емес. El ebelek emes,
Er kóbelek emes. Көңілі пасық ерде дәулет болмас. Kóńili pasyq erde dáýlet bolmas. Мал тапқан ердің жазығы жоқ. Mal tapqan erdiń jazyǵy joq. Жолбарыстың артында тері,
Батырдың артында елі қалады. Jolbarystyń artynda teri,
Batyrdyń artynda eli qalady. Он екі жылда ердің басы салауат. On eki jylda erdiń basy salaýat. Ердің ғайбатын айтпа,
Қайратын айт. Erdiń ǵaıbatyn aıtpa,
Qaıratyn aıt. Пірдің соңы - Бекет,
Ердің соңы - Есет. Pirdiń sońy - Beket,
Erdiń sońy - Eset. Батыр аңғал, ер көдек. Batyr ańǵal, er kódek.
