Сөз туралы 235
Мадақ - жел сөз.
Madaq - jel sóz.
Түгел сөздің түбі бір,
Сөз атасы - Майқы би. Túgel sózdiń túbi bir,
Sóz atasy - Maıqy bı. Тіл - тіліп түсер наркескен,
Сөз - өткір жебе тау тескен. Til - tilip túser narkesken,
Sóz - ótkir jebe taý tesken. Сөздің басы - пышақ, түбі - бір құшақ. Sózdiń basy - pyshaq, túbi - bir qushaq. Сөз - сөздің қуғыншысы. Sóz - sózdiń qýǵynshysy. Сөз қанжардан да өткір. Sóz qanjardan da ótkir. Сөз тас жарады,
тас жармаса, бас жарады. Sóz tas jarady,
tas jarmasa, bas jarady. Сөз жуйесін тапса,
Мал иесін табады. Sóz jýıesin tapsa,
Mal ıesin tabady. Сөз тапқанға қолқа жоқ. Sóz tapqanǵa qolqa joq. Сөз - сабан, іс - дән. Sóz - saban, is - dán. Сөзге сөз келгенде сөйлемесе,
Сөздің анасы өледі. Sózge sóz kelgende sóılemese,
Sózdiń anasy óledi. Сөйлегенше сөзіңе өзің қожа,
Сөйлеген соң сөзіңе сөзің қожа. Sóılegenshe sózińe óziń qoja,
Sóılegen soń sózińe sóziń qoja. Сәлем - сөздің анасы. Sálem - sózdiń anasy. Сөз атасы - құлақ,
Су атасы - бұлақ,
Жол атасы - тұяқ. Sóz atasy - qulaq,
Sý atasy - bulaq,
Jol atasy - tuıaq. Бастың көркі - жүз,
Жүздің көркі - көз;
Ауыздың көркі - тіл,
Тілдің көркі - сөз. Bastyń kórki - júz,
Júzdiń kórki - kóz;
Aýyzdyń kórki - til,
Tildiń kórki - sóz. Сөзге тұру - ерлік,
Сөзді жұту - қорлық. Sózge turý - erlik,
Sózdi jutý - qorlyq. Жомарт екі айтпас,
Ер айтқанынан қайтпас. Jomart eki aıtpas,
Er aıtqanynan qaıtpas. Сөз сөзден туады,
Сөйлемесе қайдан туады? Sóz sózden týady,
Sóılemese qaıdan týady? Сөз қадірін білмеген,
Өз қадірін білмейді. Sóz qadirin bilmegen,
Óz qadirin bilmeıdi. Сөз сүйектен өтеді,
Таяқ еттен өтеді. Sóz súıekten ótedi,
Taıaq etten ótedi. Сыр ұшығын сөз шығарады. Syr ushyǵyn sóz shyǵarady. Ер қазынасы - ескі сөз,
Ел қазынасы - ескі сөз,
Тіл қазынасы - ескі сөз. Er qazynasy - eski sóz,
El qazynasy - eski sóz,
Til qazynasy - eski sóz. Қаһарлы сөз қамал бұзады. Qaһarly sóz qamal buzady. Санаулы сөз салмақты. Sanaýly sóz salmaqty. Аталы сөз атан түйеге татиды. Ataly sóz atan túıege tatıdy. Аталы сөзді арсыз қайырады. Ataly sózdi arsyz qaıyrady. Айтылған сөз - атылған оқ. Aıtylǵan sóz - atylǵan oq. Тыңдамаса - сөз жетім. Tyńdamasa - sóz jetim. Бір жақсы сөз бітірер
Көңілдің бар жарасын. Bir jaqsy sóz bitirer
Kóńildiń bar jarasyn. Ердің өзіне қарама, сөзіне қара. Erdiń ózine qarama, sózine qara. Ескі сөз - жаңа сөздің қазығы,
Жақсы кісі - жаман кісінің азығы. Eski sóz - jańa sózdiń qazyǵy,
Jaqsy kisi - jaman kisiniń azyǵy. Жақсы лепес - жарым ырыс. Jaqsy lepes - jarym yrys. Жақсы сөз - жан азығы. Jaqsy sóz - jan azyǵy. Ұлы сөзден ұлағат. Uly sózden ulaǵat. Адал сөз айнымайды. Adal sóz aınymaıdy. Өткен күн оралмас,
Кұнды сөз жоғалмас. Ótken kún oralmas,
Kundy sóz joǵalmas. Сөздің саласын табу қиын емес,
Анасын табу қиын. Sózdiń salasyn tabý qıyn emes,
Anasyn tabý qıyn. Шын сөздің маңдайы қасқа. Shyn sózdiń mańdaıy qasqa. Қап түбінде біз жатпас,
Ел ішінде сөз жатпас. Qap túbinde biz jatpas,
El ishinde sóz jatpas. Өткір пышақ жанға керек, қынға қас,
Өткір сөз дауға керек, жанға қас. Ótkir pyshaq janǵa kerek, qynǵa qas,
Ótkir sóz daýǵa kerek, janǵa qas. Тұз астың дәмін келтіреді,
Мақал сөздің мәнін келтіреді. Tuz astyń dámin keltiredi,
Maqal sózdiń mánin keltiredi. Мақал - сөздің атасы,
Уәде - ердің опасы. Maqal - sózdiń atasy,
Ýáde - erdiń opasy. Саралап тарап сақалды,
Көрілер айтар мақалды. Saralap tarap saqaldy,
Kóriler aıtar maqaldy. Орынды айтылған сөз -
Орнына қағылған шеге. Oryndy aıtylǵan sóz -
Ornyna qaǵylǵan shege. Сөзбен сөзді жуады,
Сабынмен бөзді жуады. Sózben sózdi jýady,
Sabynmen bózdi jýady. Отыз тістен шыққан сөз
Отыз рулы елге тарайды. Otyz tisten shyqqan sóz
Otyz rýly elge taraıdy. Ертеңгі сөз түсте жоқ,
Түстегі сөз кешке жоқ. Erteńgi sóz túste joq,
Tústegi sóz keshke joq. Бұрынғыны айтпай соңғы еске түспейді. Burynǵyny aıtpaı sońǵy eske túspeıdi. Қысыр сөзде қырсық көп. Qysyr sózde qyrsyq kóp. Жанған от тәнді жылытады,
Жақсы сөз жанды жылытады. Janǵan ot tándi jylytady,
Jaqsy sóz jandy jylytady. Атқан жерде оқ қалар,
Айтқан жерде сөз қалар. Atqan jerde oq qalar,
Aıtqan jerde sóz qalar. Сөзің тәтті болсын,
Антың қатты болсын. Sóziń tátti bolsyn,
Antyń qatty bolsyn. Көңілде жатқан кіріңді
Оттай ыстық сөз шаяр. Kóńilde jatqan kirińdi
Ottaı ystyq sóz shaıar. Көңіл көзін сөз ашар,
Сөйлемесе, кір басар. Kóńil kózin sóz ashar,
Sóılemese, kir basar. Қиыстырып қаласаң, отың жанар,
Қиыстырып айтсаң, халқың нанар. Qıystyryp qalasań, otyń janar,
Qıystyryp aıtsań, halqyń nanar. Сөз бергенге ерме,
Бөз бергенге ер.
Сөз бейнет болар,
Бөз көйлек болар. Sóz bergenge erme,
Bóz bergenge er.
Sóz beınet bolar,
Bóz kóılek bolar. Жүздің көркі - сақал,
Сөздің көркі - мақал. Júzdiń kórki - saqal,
Sózdiń kórki - maqal. Тоқсан ауыз сөздің тобықтай түиіні бар. Toqsan aýyz sózdiń tobyqtaı túıini bar. Таудай сөздің тарыдай түйіні бар. Taýdaı sózdiń tarydaı túıini bar. Жақсының сөзі жария. Jaqsynyń sózi jarııa. Жақсының сөзі шамдай жарық,
Айдай анық. Jaqsynyń sózi shamdaı jaryq,
Aıdaı anyq. Жақсының сөзі жырмен тең. Jaqsynyń sózi jyrmen teń. Біреудің өзі жақсы,
Біреудің сөзі жақсы. Bireýdiń ózi jaqsy,
Bireýdiń sózi jaqsy. Жақсыға айтқан тура сөз,
Жасақ тіккен тумен тең.
Жаманға айтқан тура сөз,
Құмға құйған сумен тең. Jaqsyǵa aıtqan týra sóz,
Jasaq tikken týmen teń.
Jamanǵa aıtqan týra sóz,
Qumǵa quıǵan sýmen teń. Қатты-қатты сөйлесең,
Мүмін діннен шығады.
Жылы-жылы сөйлесең,
Жылан іннен шығады. Qatty-qatty sóıleseń,
Múmin dinnen shyǵady.
Jyly-jyly sóıleseń,
Jylan innen shyǵady. Сөйлей білмесең тек тұр,
Халық арасында көп тұрасың. Sóıleı bilmeseń tek tur,
Halyq arasynda kóp turasyń. Артық сөйле, кем сөйле,
Таразыдай тең сөйле. Artyq sóıle, kem sóıle,
Tarazydaı teń sóıle. Тауып сөйлесең - күміссің,
Таппай сөйлесең - мыссың. Taýyp sóıleseń - kúmissiń,
Tappaı sóıleseń - myssyń. Сөзіңді айт ұққанға,
Айтып айтпай не керек,
Құлағына мақта тыққанға. Sózińdi aıt uqqanǵa,
Aıtyp aıtpaı ne kerek,
Qulaǵyna maqta tyqqanǵa. Біреу сөзіңді сөйлесе,
Тілің қышып бара ма? Bireý sózińdi sóılese,
Tiliń qyshyp bara ma? Сөйлей білмес жамандар
Сөзді өзіне келтірер.
Көше білмес жамандар
Көшсе, көлік өлтірер. Sóıleı bilmes jamandar
Sózdi ózine keltirer.
Kóshe bilmes jamandar
Kóshse, kólik óltirer. Сөйлей білмес жаманның
Сөзі өтпес бір пышақ.
Сөз білетін адамның
Әр сөзіне бір тұсақ. Sóıleı bilmes jamannyń
Sózi ótpes bir pyshaq.
Sóz biletin adamnyń
Ár sózine bir tusaq. Суық сөзді сұмырай айтады. Sýyq sózdi sumyraı aıtady. Жақсы адам байқап сөйлер,
Жаман адам шайқап сөйлер. Jaqsy adam baıqap sóıler,
Jaman adam shaıqap sóıler. Жақсы адам тауып айтады,
Жаман адам қауып айтады. Jaqsy adam taýyp aıtady,
Jaman adam qaýyp aıtady. Жаманның сөзі түйеден түскендей,
Жақсының сөзі диірмен тасындай. Jamannyń sózi túıeden túskendeı,
Jaqsynyń sózi dıirmen tasyndaı. Жаманның берген асынан
Жақсының айтқан сөзі артық. Jamannyń bergen asynan
Jaqsynyń aıtqan sózi artyq. Өзі шынашақтай, сөзі келсаптай. Ózi shynashaqtaı, sózi kelsaptaı. Жақсының сөзі ақыл шақырады,
Жаманның сөзі ашу шақырады. Jaqsynyń sózi aqyl shaqyrady,
Jamannyń sózi ashý shaqyrady. Жүйелі сөз жүйесін табады,
Жүйесіз сөз иесін табады. Júıeli sóz júıesin tabady,
Júıesiz sóz ıesin tabady. Біреудің ат көтермес бөзі бар,
Біреудің ат көтермес сөзі бар. Bireýdiń at kótermes bózi bar,
Bireýdiń at kótermes sózi bar. Айтқызған - жаманның ісі,
Қамшылатқан - шабанның ісі. Aıtqyzǵan - jamannyń isi,
Qamshylatqan - shabannyń isi. Көре тұра айтпасаң, көргенсіз дер,
Біле тұра айтпасаң, жетесіз дер. Kóre tura aıtpasań, kórgensiz der,
Bile tura aıtpasań, jetesiz der. Қатты айтсаң, қарындасқа жақпайсың,
Ақырын айтсаң, ақың кетеді. Qatty aıtsań, qaryndasqa jaqpaısyń,
Aqyryn aıtsań, aqyń ketedi. Оттың шаласы, сөздің аласы жаман. Ottyń shalasy, sózdiń alasy jaman. Жақсы сөйлесе, аузынан гүл төгілер,
Жаман сөйлесе, аузынан жын төгілер. Jaqsy sóılese, aýzynan gúl tógiler,
Jaman sóılese, aýzynan jyn tógiler. Құлақтан кірген суық сөз
көңілге барып мұз болар. Qulaqtan kirgen sýyq sóz
kóńilge baryp muz bolar. Сөз жаманы - сыбырлау. Sóz jamany - sybyrlaý. Еттен өткен таяқтан,
үйектен өткен сөз жаман. Etten ótken taıaqtan,
úıekten ótken sóz jaman. Найзадан түскен жарақат
Сөз жарақатынан тез жазылар. Naızadan túsken jaraqat
Sóz jaraqatynan tez jazylar. Көше білмеген көлік өлтірер,
Сөйлей білмеген өзіне сөз келтірер. Kóshe bilmegen kólik óltirer,
Sóıleı bilmegen ózine sóz keltirer. Жақсы сөз жұбатады,
Жаман сөз жылатады. Jaqsy sóz jubatady,
Jaman sóz jylatady. Жақсы сөз сүйіндіреді,
Жаман сөз күйіндіреді. Jaqsy sóz súıindiredi,
Jaman sóz kúıindiredi. Жаман ауыздан жыландай сөз шығады. Jaman aýyzdan jylandaı sóz shyǵady. Іріген ауыздан шіріген сөз шығады. Irigen aýyzdan shirigen sóz shyǵady. Кесірлі ауыздан кесапатты сөз шығады. Kesirli aýyzdan kesapatty sóz shyǵady. Айтылмаған сөздің атасы өледі. Aıtylmaǵan sózdiń atasy óledi. Алажағым кетсе де, айтажағым кетпесін. Alajaǵym ketse de, aıtajaǵym ketpesin. Құлақ не естісе, ауыз соны айтады. Qulaq ne estise, aýyz sony aıtady. Айтпаса, жүректен кетеді,
Тартпаса, білектен кетеді. Aıtpasa, júrekten ketedi,
Tartpasa, bilekten ketedi. Нарқын таппаған сөз құлазиды. Narqyn tappaǵan sóz qulazıdy. Көп сөйлесең, тақылдақ дер,
Сөйлемесең, ақымақ дер. Kóp sóıleseń, taqyldaq der,
Sóılemeseń, aqymaq der. Тау мен тасты су бұзады,
Адамзатты сөз бұзады. Taý men tasty sý buzady,
Adamzatty sóz buzady. Ауруда шаншу жаман,
Сөзде қаңқу жаман. Aýrýda shanshý jaman,
Sózde qańqý jaman. Адам аласынан сөз аласы жаман,
Ой шаласынан сөз шаласы жаман. Adam alasynan sóz alasy jaman,
Oı shalasynan sóz shalasy jaman. Аталы сөзге арсыз жауап қайырар,
Ақ пен қараны шындық айырар. Ataly sózge arsyz jaýap qaıyrar,
Aq pen qarany shyndyq aıyrar. Теріс естіген сөздің жауабы да теріс. Teris estigen sózdiń jaýaby da teris. Көз жетпеген жерге сөз жетеді. Kóz jetpegen jerge sóz jetedi. Адамның өзі жетпеген жерге сөзі жетеді. Adamnyń ózi jetpegen jerge sózi jetedi. Көз жеткізер, көз жеткізбегенді сөз жеткізер. Kóz jetkizer, kóz jetkizbegendi sóz jetkizer. Көз көргенше ауыз батыр, сөйлеп қал. Kóz kórgenshe aýyz batyr, sóılep qal. Айтсаң, сөзіңе жет,
Мінгес те, үйіңе жет. Aıtsań, sózińe jet,
Minges te, úıińe jet. Даурықпа сөз - дабыра мінез. Daýryqpa sóz - dabyra minez. Аз сөйлесең де, саз сөйле. Az sóıleseń de, saz sóıle. Көп сөз - күміс, аз сөз - алтын. Kóp sóz - kúmis, az sóz - altyn. Көп сөздің азы жақсы,
Аз сөздің өзі жақсы. Kóp sózdiń azy jaqsy,
Az sózdiń ózi jaqsy. Арқанның ұзыны, сөздің қысқасы жақсы. Arqannyń uzyny, sózdiń qysqasy jaqsy. Жаман айтпай, жақсы жоқ. Jaman aıtpaı, jaqsy joq. Ұзын сөздің үйірі,
Қысқа сөздің қиыры. Uzyn sózdiń úıiri,
Qysqa sózdiń qıyry. Пышақтың өткірі, сөздің қысқасы жақсы. Pyshaqtyń ótkiri, sózdiń qysqasy jaqsy. Өлең алтын, сөз - күміс. Óleń altyn, sóz - kúmis. Ұстара тырнайды, өткір сөз турайды. Ustara tyrnaıdy, ótkir sóz týraıdy. Өлі - тірінің азығы,
Бір сөз - мың сөздің қазығы. Óli - tiriniń azyǵy,
Bir sóz - myń sózdiń qazyǵy. Алмас қылыш - майданда серік,
Асыл сөз - майданда да, сайранда да серік. Almas qylysh - maıdanda serik,
Asyl sóz - maıdanda da, saıranda da serik. Сөздің басы қатты болса, соңы тәтті. Sózdiń basy qatty bolsa, sońy tátti. Сөзден қорықпаған сойылдан қорықпас. Sózden qoryqpaǵan soıyldan qoryqpas. Жылы киім тәнді жылытар,
Жылы сөз жанды жылытар. Jyly kıim tándi jylytar,
Jyly sóz jandy jylytar. Шешімді білмейтін
Кесімді сөз айта алмайды. Sheshimdi bilmeıtin
Kesimdi sóz aıta almaıdy. Төрде отырып,
Теріс сөйлегеннен без.
Есікте отырып,
Керіс сөйлегеннен без. Tórde otyryp,
Teris sóılegennen bez.
Esikte otyryp,
Keris sóılegennen bez. Көз көргеніне сенеді,
Құлақ естігеніне сенеді. Kóz kórgenine senedi,
Qulaq estigenine senedi. Қара түсті ағарта алмайсың,
Былапыт сөзді тазарта алмайсың. Qara tústi aǵarta almaısyń,
Bylapyt sózdi tazarta almaısyń. Бір сөз
ұйықтап жатқан мың сөзді оятады. Bir sóz
uıyqtap jatqan myń sózdi oıatady. Бір тәуекел бұзады,
Қайғының мың қаласын.
Бір жақсы сөз бітірер,
Көңілдің мың жарасын. Bir táýekel buzady,
Qaıǵynyń myń qalasyn.
Bir jaqsy sóz bitirer,
Kóńildiń myń jarasyn. Жарлы мен жалғыздың сөзі жалған. Jarly men jalǵyzdyń sózi jalǵan. Жаманды айтып, жақсыны таяп қой. Jamandy aıtyp, jaqsyny taıap qoı. Сөз емес сөзді
Кісі емес кісі айтады. Sóz emes sózdi
Kisi emes kisi aıtady. Күйген ауыздан күйінген сөз шығады. Kúıgen aýyzdan kúıingen sóz shyǵady. От дегенге ауыз күймес. Ot degenge aýyz kúımes. Сөзіңе қарауыл қой. Sózińe qaraýyl qoı. Сөзді жүндей сабады. Sózdi júndeı sabady. Қара сөзді қамшы қылды. Qara sózdi qamshy qyldy. Қисық отырсаң да, түзу сөйле. Qısyq otyrsań da, túzý sóıle. Бір атары бар. Bir atary bar. Түймедей сөзден түйедей мін табады. Túımedeı sózden túıedeı min tabady. Өлең - сөздің патшасы. Óleń - sózdiń patshasy. Сөз жерден ауыр, күннен ыссы. Sóz jerden aýyr, kúnnen yssy. Сөз шынға, пышақ қынға тоқтайды. Sóz shynǵa, pyshaq qynǵa toqtaıdy. Жақсының сөзі өлшеп пішкендей. Jaqsynyń sózi ólshep pishkendeı. Теңізді дауыл, халықты сөз көтереді. Teńizdi daýyl, halyqty sóz kóteredi. Естіге екі сөз жетеді. Estige eki sóz jetedi. Сөз - ойдың көрінісі. Sóz - oıdyń kórinisi. Ақырын айтқан ақыл сөз,
Асыл нәрсе бергендей.
Ақырын айтқан қатты сөз,
Қолға кірген шеңгелдей. Aqyryn aıtqan aqyl sóz,
Asyl nárse bergendeı.
Aqyryn aıtqan qatty sóz,
Qolǵa kirgen sheńgeldeı. Ботаның көзіндей, шешеннің сөзіндей. Botanyń kózindeı, sheshenniń sózindeı. Ботаның көркі - көз,
Адамның көркі - сөз. Botanyń kórki - kóz,
Adamnyń kórki - sóz. Айта білген сөз маржан,
Қосылмасын сөз арзан. Aıta bilgen sóz marjan,
Qosylmasyn sóz arzan. Абайлап сөзіңді,
Қабырғаның да құлағы бар. Abaılap sózińdi,
Qabyrǵanyń da qulaǵy bar. Көріп айтқан - куәлі сөз,
Естіп айтқан - шүбәлі сөз. Kórip aıtqan - kýáli sóz,
Estip aıtqan - shúbáli sóz. Мың мәрте тыңда,
Бір рет сөйле. Myń márte tyńda,
Bir ret sóıle. Түйенің бурасы жақсы.
Сөздің турасы жақсы. Túıeniń býrasy jaqsy.
Sózdiń týrasy jaqsy. Екі кісі сөз айтса,
Біреуін де естімейсің. Eki kisi sóz aıtsa,
Bireýin de estimeısiń. Естімеске айтқан есіл сөзім,
Жыламасқа жылаған екі көзім. Estimeske aıtqan esil sózim,
Jylamasqa jylaǵan eki kózim. Орынды сөз - өрең,
Орынсыз сөз - керең. Oryndy sóz - óreń,
Orynsyz sóz - kereń. Атлас қымбат, бөз арзан,
Көп сөйлеген сөз арзан. Atlas qymbat, bóz arzan,
Kóp sóılegen sóz arzan. Пайдасыз сөзге елікпе,
Пайдалы сөзден зерікпе. Paıdasyz sózge elikpe,
Paıdaly sózden zerikpe. Әңгіме бұзау емізеді,
Бұзау таяқ жегізеді, Áńgime buzaý emizedi,
Buzaý taıaq jegizedi, Милауға сөз ұқтырғанша,
Бураны кезіктіру оңай. Mılaýǵa sóz uqtyrǵansha,
Býrany keziktirý ońaı. Сөз - жүректің шері,
Оның да бар ғой айтылар жері. Sóz - júrektiń sheri,
Onyń da bar ǵoı aıtylar jeri. Тамақ тәнді семіртеді,
Сөз жанды семіртеді. Tamaq tándi semirtedi,
Sóz jandy semirtedi. Жаққанда түтін шалынады,
Айтқанда сыр алынады. Jaqqanda tútin shalynady,
Aıtqanda syr alynady. Тоқтай біл, тауып айтқан мерген сөзге,
Демесін: «Сөз өте ме көргенсізге? » Toqtaı bil, taýyp aıtqan mergen sózge,
Demesin: «Sóz óte me kórgensizge? » Ауыр істің салмағы білекке түсер,
Ауыр сөздің салмағы жүрекке түсер. Aýyr istiń salmaǵy bilekke túser,
Aýyr sózdiń salmaǵy júrekke túser. Жақсы адам - ел ырысы,
Жақсы сөз - жан ырысы. Jaqsy adam - el yrysy,
Jaqsy sóz - jan yrysy. Сөз салысқан - дауға ортақ,
Ат салысқан - жауға ортақ. Sóz salysqan - daýǵa ortaq,
At salysqan - jaýǵa ortaq. Алтын тісті ауыздан,
Аса жаман сөз шығар.
Жаннан безген жауыздан,
Жазығы жоқ көз шығар. Altyn tisti aýyzdan,
Asa jaman sóz shyǵar.
Jannan bezgen jaýyzdan,
Jazyǵy joq kóz shyǵar. Олақтың сөзі орынсыз жамау сияқты. Olaqtyń sózi orynsyz jamaý sııaqty. Сауатсыздың сөзіне сүрініп құларсың. Saýatsyzdyń sózine súrinip qularsyń. Көзі жаманның сөзі жаман. Kózi jamannyń sózi jaman. Оймақтай ауыздан оттан бетер сөз шығады. Oımaqtaı aýyzdan ottan beter sóz shyǵady. Білем деген - көп сөз,
Білмеймін деген - бір сөз. Bilem degen - kóp sóz,
Bilmeımin degen - bir sóz. Екі сөйлеу - өлімнің қара басы. Eki sóıleý - ólimniń qara basy. Қышыған жерден қол кетпес,
Қышытқы жерден сөз кетпес. Qyshyǵan jerden qol ketpes,
Qyshytqy jerden sóz ketpes. Іреп қойған сойғылыққа жақсы,
Айтып қойған сұңғылыққа жақсы. Irep qoıǵan soıǵylyqqa jaqsy,
Aıtyp qoıǵan suńǵylyqqa jaqsy. Әңгіме жол қысқартады. Áńgime jol qysqartady. «Сіз, біз» деген жылы сөз,
Тірліктің ғанибеті. «Siz, biz» degen jyly sóz,
Tirliktiń ǵanıbeti. Пышағыңды қайрап жүр,
Не соярыңды білмесең.
Жауабынды сайлап жүр,
Не сұрап, не айтарыңды білмесең. Pyshaǵyńdy qaırap júr,
Ne soıaryńdy bilmeseń.
Jaýabyndy saılap júr,
Ne surap, ne aıtaryńdy bilmeseń. Жаман сөз - жанға кірген тікен,
Жақсы сөз - таптырмайтын ем. Jaman sóz - janǵa kirgen tiken,
Jaqsy sóz - taptyrmaıtyn em. Сөзге құлықсыздың көңілі тұрақсыз. Sózge qulyqsyzdyń kóńili turaqsyz. Жөн сөзге мал да маңырайды. Jón sózge mal da mańyraıdy. Ағаштың жаманы - қисық,
Сөздің жаманы - қырсық. Aǵashtyń jamany - qısyq,
Sózdiń jamany - qyrsyq. Ер жігіттің екі сөйлегені - өлгені,
Еменнің иілгені - сынғаны. Er jigittiń eki sóılegeni - ólgeni,
Emenniń ıilgeni - synǵany. Бұралқы мал мінуге жақсы,
Бұралқы сөз күлуге жақсы. Buralqy mal minýge jaqsy,
Buralqy sóz kúlýge jaqsy. Сөздің соңы басталуынан белгілі. Sózdiń sońy bastalýynan belgili. Сөзің - өзің. Sóziń - óziń. Оң сөз өзен тоқтатар. Oń sóz ózen toqtatar. Оқ жарасы бітер,
Сөз жарасы бітпес. Oq jarasy biter,
Sóz jarasy bitpes. Көне сөз - жаңа сөздің қазығы. Kóne sóz - jańa sózdiń qazyǵy. Сөз ине сабақтайды. Sóz ıne sabaqtaıdy. Су төркіні - әуіз,
Сөз төркіні - ауыз. Sý tórkini - áýiz,
Sóz tórkini - aýyz. Сөз шынды табады. Sóz shyndy tabady. Сөз түпсіз, өмір шексіз. Sóz túpsiz, ómir sheksiz. Сөзді сөзбен ұста,
Қашағанды құрықпен ұста. Sózdi sózben usta,
Qashaǵandy quryqpen usta. Әр жердің өлшемі бар,
Әр сөздің мөлшері бар. Ár jerdiń ólshemi bar,
Ár sózdiń mólsheri bar. Қыдыр сөз - күйдіргі. Qydyr sóz - kúıdirgi. Әр сөздің өз ұяты бар. Ár sózdiń óz uıaty bar. Ас атасы - нан,
Сөз атасы - абыз. As atasy - nan,
Sóz atasy - abyz. Кен байлығы жерде,
Сөз байлығы елде. Ken baılyǵy jerde,
Sóz baılyǵy elde. Куәсі бар сөздің дауасы бар. Kýási bar sózdiń daýasy bar. Беті сұлудың сөзі сырдаң. Beti sulýdyń sózi syrdań. Сүтке сүт қосылса - сүмесін,
Сөзге сөз қосылса - демесін. Sútke sút qosylsa - súmesin,
Sózge sóz qosylsa - demesin. Жаман сөз - ауыз садақасы. Jaman sóz - aýyz sadaqasy. Шын сөз - бал, өтірік сөз - жуа. Shyn sóz - bal, ótirik sóz - jýa. <<Сіз, біз» деген - сөздің желімі,
Өтірік - шындықтың келіні. <
Секірген аңды сұлатар.
Сегіз қырлы өткір сөз,
Ақырған ерді құлатар. Segiz tutam sar sadaq,
Sekirgen ańdy sulatar.
Segiz qyrly ótkir sóz,
Aqyrǵan erdi qulatar. Кейде сөз де буылады. Keıde sóz de býylady. Жапырақ та өзді-өзі сыбырласады. Japyraq ta ózdi-ózi sybyrlasady. Ойлы сөз - ұтқыр,
Ойсыз сөз - жұтқыр. Oıly sóz - utqyr,
Oısyz sóz - jutqyr. Көп сөз - құлақ сарсытар бос сөз. Kóp sóz - qulaq sarsytar bos sóz. Қызыл сөзге салыну,
Қызған отқа қарыну. Qyzyl sózge salyný,
Qyzǵan otqa qaryný. Алла ісінде арман жоқ,
Табылған сөзде жалған жоқ. Alla isinde arman joq,
Tabylǵan sózde jalǵan joq. Кездескенде атып қал,
Кезі келгенде айтып қал. Kezdeskende atyp qal,
Kezi kelgende aıtyp qal. Жауын шаптырып,
Жабағыға сүріндіріп айтады. Jaýyn shaptyryp,
Jabaǵyǵa súrindirip aıtady. Жақсы сөз айт, пайда табасың,
Жаман сөз айтпа, аман қаласың. Jaqsy sóz aıt, paıda tabasyń,
Jaman sóz aıtpa, aman qalasyń. Киіз кімдікі болса, білек сонікі,
Ауыз кімдікі болса, сөз сонікі. Kıiz kimdiki bolsa, bilek soniki,
Aýyz kimdiki bolsa, sóz soniki. Бабадан асқан әз бар ма,
Батадан асқан сөз бар ма?! Babadan asqan áz bar ma,
Batadan asqan sóz bar ma?! Кекесін сөздің кеселі,
Біреуді табады, кейде өзін қабады. Kekesin sózdiń keseli,
Bireýdi tabady, keıde ózin qabady. Кенеуі жоқ кеудеге,
Сылдыраған сөз бітер.
Миы жоқ қу басқа
Бадырайған көз бітер. Keneýi joq keýdege,
Syldyraǵan sóz biter.
Mıy joq qý basqa
Badyraıǵan kóz biter. Өрең жетпесе, асылма,
Сөзің өтпесе, бас ұрма. Óreń jetpese, asylma,
Sóziń ótpese, bas urma. Дәлелсіз сөз -
соққан жел, ұшқан тозаң. Dálelsiz sóz -
soqqan jel, ushqan tozań. Ойын сөзге шын төре. Oıyn sózge shyn tóre. Құрғақ сөз құлаққа жақпас. Qurǵaq sóz qulaqqa jaqpas. Екі сөйлеген езден без,
Ел тындамас сөзден без. Eki sóılegen ezden bez,
El tyndamas sózden bez. Тіл - тіліп түсер наркескен,
Сөз - өткір жебе тау тескен. Til - tilip túser narkesken,
Sóz - ótkir jebe taý tesken.
Сөз атасы - Майқы би. Túgel sózdiń túbi bir,
Sóz atasy - Maıqy bı. Тіл - тіліп түсер наркескен,
Сөз - өткір жебе тау тескен. Til - tilip túser narkesken,
Sóz - ótkir jebe taý tesken. Сөздің басы - пышақ, түбі - бір құшақ. Sózdiń basy - pyshaq, túbi - bir qushaq. Сөз - сөздің қуғыншысы. Sóz - sózdiń qýǵynshysy. Сөз қанжардан да өткір. Sóz qanjardan da ótkir. Сөз тас жарады,
тас жармаса, бас жарады. Sóz tas jarady,
tas jarmasa, bas jarady. Сөз жуйесін тапса,
Мал иесін табады. Sóz jýıesin tapsa,
Mal ıesin tabady. Сөз тапқанға қолқа жоқ. Sóz tapqanǵa qolqa joq. Сөз - сабан, іс - дән. Sóz - saban, is - dán. Сөзге сөз келгенде сөйлемесе,
Сөздің анасы өледі. Sózge sóz kelgende sóılemese,
Sózdiń anasy óledi. Сөйлегенше сөзіңе өзің қожа,
Сөйлеген соң сөзіңе сөзің қожа. Sóılegenshe sózińe óziń qoja,
Sóılegen soń sózińe sóziń qoja. Сәлем - сөздің анасы. Sálem - sózdiń anasy. Сөз атасы - құлақ,
Су атасы - бұлақ,
Жол атасы - тұяқ. Sóz atasy - qulaq,
Sý atasy - bulaq,
Jol atasy - tuıaq. Бастың көркі - жүз,
Жүздің көркі - көз;
Ауыздың көркі - тіл,
Тілдің көркі - сөз. Bastyń kórki - júz,
Júzdiń kórki - kóz;
Aýyzdyń kórki - til,
Tildiń kórki - sóz. Сөзге тұру - ерлік,
Сөзді жұту - қорлық. Sózge turý - erlik,
Sózdi jutý - qorlyq. Жомарт екі айтпас,
Ер айтқанынан қайтпас. Jomart eki aıtpas,
Er aıtqanynan qaıtpas. Сөз сөзден туады,
Сөйлемесе қайдан туады? Sóz sózden týady,
Sóılemese qaıdan týady? Сөз қадірін білмеген,
Өз қадірін білмейді. Sóz qadirin bilmegen,
Óz qadirin bilmeıdi. Сөз сүйектен өтеді,
Таяқ еттен өтеді. Sóz súıekten ótedi,
Taıaq etten ótedi. Сыр ұшығын сөз шығарады. Syr ushyǵyn sóz shyǵarady. Ер қазынасы - ескі сөз,
Ел қазынасы - ескі сөз,
Тіл қазынасы - ескі сөз. Er qazynasy - eski sóz,
El qazynasy - eski sóz,
Til qazynasy - eski sóz. Қаһарлы сөз қамал бұзады. Qaһarly sóz qamal buzady. Санаулы сөз салмақты. Sanaýly sóz salmaqty. Аталы сөз атан түйеге татиды. Ataly sóz atan túıege tatıdy. Аталы сөзді арсыз қайырады. Ataly sózdi arsyz qaıyrady. Айтылған сөз - атылған оқ. Aıtylǵan sóz - atylǵan oq. Тыңдамаса - сөз жетім. Tyńdamasa - sóz jetim. Бір жақсы сөз бітірер
Көңілдің бар жарасын. Bir jaqsy sóz bitirer
Kóńildiń bar jarasyn. Ердің өзіне қарама, сөзіне қара. Erdiń ózine qarama, sózine qara. Ескі сөз - жаңа сөздің қазығы,
Жақсы кісі - жаман кісінің азығы. Eski sóz - jańa sózdiń qazyǵy,
Jaqsy kisi - jaman kisiniń azyǵy. Жақсы лепес - жарым ырыс. Jaqsy lepes - jarym yrys. Жақсы сөз - жан азығы. Jaqsy sóz - jan azyǵy. Ұлы сөзден ұлағат. Uly sózden ulaǵat. Адал сөз айнымайды. Adal sóz aınymaıdy. Өткен күн оралмас,
Кұнды сөз жоғалмас. Ótken kún oralmas,
Kundy sóz joǵalmas. Сөздің саласын табу қиын емес,
Анасын табу қиын. Sózdiń salasyn tabý qıyn emes,
Anasyn tabý qıyn. Шын сөздің маңдайы қасқа. Shyn sózdiń mańdaıy qasqa. Қап түбінде біз жатпас,
Ел ішінде сөз жатпас. Qap túbinde biz jatpas,
El ishinde sóz jatpas. Өткір пышақ жанға керек, қынға қас,
Өткір сөз дауға керек, жанға қас. Ótkir pyshaq janǵa kerek, qynǵa qas,
Ótkir sóz daýǵa kerek, janǵa qas. Тұз астың дәмін келтіреді,
Мақал сөздің мәнін келтіреді. Tuz astyń dámin keltiredi,
Maqal sózdiń mánin keltiredi. Мақал - сөздің атасы,
Уәде - ердің опасы. Maqal - sózdiń atasy,
Ýáde - erdiń opasy. Саралап тарап сақалды,
Көрілер айтар мақалды. Saralap tarap saqaldy,
Kóriler aıtar maqaldy. Орынды айтылған сөз -
Орнына қағылған шеге. Oryndy aıtylǵan sóz -
Ornyna qaǵylǵan shege. Сөзбен сөзді жуады,
Сабынмен бөзді жуады. Sózben sózdi jýady,
Sabynmen bózdi jýady. Отыз тістен шыққан сөз
Отыз рулы елге тарайды. Otyz tisten shyqqan sóz
Otyz rýly elge taraıdy. Ертеңгі сөз түсте жоқ,
Түстегі сөз кешке жоқ. Erteńgi sóz túste joq,
Tústegi sóz keshke joq. Бұрынғыны айтпай соңғы еске түспейді. Burynǵyny aıtpaı sońǵy eske túspeıdi. Қысыр сөзде қырсық көп. Qysyr sózde qyrsyq kóp. Жанған от тәнді жылытады,
Жақсы сөз жанды жылытады. Janǵan ot tándi jylytady,
Jaqsy sóz jandy jylytady. Атқан жерде оқ қалар,
Айтқан жерде сөз қалар. Atqan jerde oq qalar,
Aıtqan jerde sóz qalar. Сөзің тәтті болсын,
Антың қатты болсын. Sóziń tátti bolsyn,
Antyń qatty bolsyn. Көңілде жатқан кіріңді
Оттай ыстық сөз шаяр. Kóńilde jatqan kirińdi
Ottaı ystyq sóz shaıar. Көңіл көзін сөз ашар,
Сөйлемесе, кір басар. Kóńil kózin sóz ashar,
Sóılemese, kir basar. Қиыстырып қаласаң, отың жанар,
Қиыстырып айтсаң, халқың нанар. Qıystyryp qalasań, otyń janar,
Qıystyryp aıtsań, halqyń nanar. Сөз бергенге ерме,
Бөз бергенге ер.
Сөз бейнет болар,
Бөз көйлек болар. Sóz bergenge erme,
Bóz bergenge er.
Sóz beınet bolar,
Bóz kóılek bolar. Жүздің көркі - сақал,
Сөздің көркі - мақал. Júzdiń kórki - saqal,
Sózdiń kórki - maqal. Тоқсан ауыз сөздің тобықтай түиіні бар. Toqsan aýyz sózdiń tobyqtaı túıini bar. Таудай сөздің тарыдай түйіні бар. Taýdaı sózdiń tarydaı túıini bar. Жақсының сөзі жария. Jaqsynyń sózi jarııa. Жақсының сөзі шамдай жарық,
Айдай анық. Jaqsynyń sózi shamdaı jaryq,
Aıdaı anyq. Жақсының сөзі жырмен тең. Jaqsynyń sózi jyrmen teń. Біреудің өзі жақсы,
Біреудің сөзі жақсы. Bireýdiń ózi jaqsy,
Bireýdiń sózi jaqsy. Жақсыға айтқан тура сөз,
Жасақ тіккен тумен тең.
Жаманға айтқан тура сөз,
Құмға құйған сумен тең. Jaqsyǵa aıtqan týra sóz,
Jasaq tikken týmen teń.
Jamanǵa aıtqan týra sóz,
Qumǵa quıǵan sýmen teń. Қатты-қатты сөйлесең,
Мүмін діннен шығады.
Жылы-жылы сөйлесең,
Жылан іннен шығады. Qatty-qatty sóıleseń,
Múmin dinnen shyǵady.
Jyly-jyly sóıleseń,
Jylan innen shyǵady. Сөйлей білмесең тек тұр,
Халық арасында көп тұрасың. Sóıleı bilmeseń tek tur,
Halyq arasynda kóp turasyń. Артық сөйле, кем сөйле,
Таразыдай тең сөйле. Artyq sóıle, kem sóıle,
Tarazydaı teń sóıle. Тауып сөйлесең - күміссің,
Таппай сөйлесең - мыссың. Taýyp sóıleseń - kúmissiń,
Tappaı sóıleseń - myssyń. Сөзіңді айт ұққанға,
Айтып айтпай не керек,
Құлағына мақта тыққанға. Sózińdi aıt uqqanǵa,
Aıtyp aıtpaı ne kerek,
Qulaǵyna maqta tyqqanǵa. Біреу сөзіңді сөйлесе,
Тілің қышып бара ма? Bireý sózińdi sóılese,
Tiliń qyshyp bara ma? Сөйлей білмес жамандар
Сөзді өзіне келтірер.
Көше білмес жамандар
Көшсе, көлік өлтірер. Sóıleı bilmes jamandar
Sózdi ózine keltirer.
Kóshe bilmes jamandar
Kóshse, kólik óltirer. Сөйлей білмес жаманның
Сөзі өтпес бір пышақ.
Сөз білетін адамның
Әр сөзіне бір тұсақ. Sóıleı bilmes jamannyń
Sózi ótpes bir pyshaq.
Sóz biletin adamnyń
Ár sózine bir tusaq. Суық сөзді сұмырай айтады. Sýyq sózdi sumyraı aıtady. Жақсы адам байқап сөйлер,
Жаман адам шайқап сөйлер. Jaqsy adam baıqap sóıler,
Jaman adam shaıqap sóıler. Жақсы адам тауып айтады,
Жаман адам қауып айтады. Jaqsy adam taýyp aıtady,
Jaman adam qaýyp aıtady. Жаманның сөзі түйеден түскендей,
Жақсының сөзі диірмен тасындай. Jamannyń sózi túıeden túskendeı,
Jaqsynyń sózi dıirmen tasyndaı. Жаманның берген асынан
Жақсының айтқан сөзі артық. Jamannyń bergen asynan
Jaqsynyń aıtqan sózi artyq. Өзі шынашақтай, сөзі келсаптай. Ózi shynashaqtaı, sózi kelsaptaı. Жақсының сөзі ақыл шақырады,
Жаманның сөзі ашу шақырады. Jaqsynyń sózi aqyl shaqyrady,
Jamannyń sózi ashý shaqyrady. Жүйелі сөз жүйесін табады,
Жүйесіз сөз иесін табады. Júıeli sóz júıesin tabady,
Júıesiz sóz ıesin tabady. Біреудің ат көтермес бөзі бар,
Біреудің ат көтермес сөзі бар. Bireýdiń at kótermes bózi bar,
Bireýdiń at kótermes sózi bar. Айтқызған - жаманның ісі,
Қамшылатқан - шабанның ісі. Aıtqyzǵan - jamannyń isi,
Qamshylatqan - shabannyń isi. Көре тұра айтпасаң, көргенсіз дер,
Біле тұра айтпасаң, жетесіз дер. Kóre tura aıtpasań, kórgensiz der,
Bile tura aıtpasań, jetesiz der. Қатты айтсаң, қарындасқа жақпайсың,
Ақырын айтсаң, ақың кетеді. Qatty aıtsań, qaryndasqa jaqpaısyń,
Aqyryn aıtsań, aqyń ketedi. Оттың шаласы, сөздің аласы жаман. Ottyń shalasy, sózdiń alasy jaman. Жақсы сөйлесе, аузынан гүл төгілер,
Жаман сөйлесе, аузынан жын төгілер. Jaqsy sóılese, aýzynan gúl tógiler,
Jaman sóılese, aýzynan jyn tógiler. Құлақтан кірген суық сөз
көңілге барып мұз болар. Qulaqtan kirgen sýyq sóz
kóńilge baryp muz bolar. Сөз жаманы - сыбырлау. Sóz jamany - sybyrlaý. Еттен өткен таяқтан,
үйектен өткен сөз жаман. Etten ótken taıaqtan,
úıekten ótken sóz jaman. Найзадан түскен жарақат
Сөз жарақатынан тез жазылар. Naızadan túsken jaraqat
Sóz jaraqatynan tez jazylar. Көше білмеген көлік өлтірер,
Сөйлей білмеген өзіне сөз келтірер. Kóshe bilmegen kólik óltirer,
Sóıleı bilmegen ózine sóz keltirer. Жақсы сөз жұбатады,
Жаман сөз жылатады. Jaqsy sóz jubatady,
Jaman sóz jylatady. Жақсы сөз сүйіндіреді,
Жаман сөз күйіндіреді. Jaqsy sóz súıindiredi,
Jaman sóz kúıindiredi. Жаман ауыздан жыландай сөз шығады. Jaman aýyzdan jylandaı sóz shyǵady. Іріген ауыздан шіріген сөз шығады. Irigen aýyzdan shirigen sóz shyǵady. Кесірлі ауыздан кесапатты сөз шығады. Kesirli aýyzdan kesapatty sóz shyǵady. Айтылмаған сөздің атасы өледі. Aıtylmaǵan sózdiń atasy óledi. Алажағым кетсе де, айтажағым кетпесін. Alajaǵym ketse de, aıtajaǵym ketpesin. Құлақ не естісе, ауыз соны айтады. Qulaq ne estise, aýyz sony aıtady. Айтпаса, жүректен кетеді,
Тартпаса, білектен кетеді. Aıtpasa, júrekten ketedi,
Tartpasa, bilekten ketedi. Нарқын таппаған сөз құлазиды. Narqyn tappaǵan sóz qulazıdy. Көп сөйлесең, тақылдақ дер,
Сөйлемесең, ақымақ дер. Kóp sóıleseń, taqyldaq der,
Sóılemeseń, aqymaq der. Тау мен тасты су бұзады,
Адамзатты сөз бұзады. Taý men tasty sý buzady,
Adamzatty sóz buzady. Ауруда шаншу жаман,
Сөзде қаңқу жаман. Aýrýda shanshý jaman,
Sózde qańqý jaman. Адам аласынан сөз аласы жаман,
Ой шаласынан сөз шаласы жаман. Adam alasynan sóz alasy jaman,
Oı shalasynan sóz shalasy jaman. Аталы сөзге арсыз жауап қайырар,
Ақ пен қараны шындық айырар. Ataly sózge arsyz jaýap qaıyrar,
Aq pen qarany shyndyq aıyrar. Теріс естіген сөздің жауабы да теріс. Teris estigen sózdiń jaýaby da teris. Көз жетпеген жерге сөз жетеді. Kóz jetpegen jerge sóz jetedi. Адамның өзі жетпеген жерге сөзі жетеді. Adamnyń ózi jetpegen jerge sózi jetedi. Көз жеткізер, көз жеткізбегенді сөз жеткізер. Kóz jetkizer, kóz jetkizbegendi sóz jetkizer. Көз көргенше ауыз батыр, сөйлеп қал. Kóz kórgenshe aýyz batyr, sóılep qal. Айтсаң, сөзіңе жет,
Мінгес те, үйіңе жет. Aıtsań, sózińe jet,
Minges te, úıińe jet. Даурықпа сөз - дабыра мінез. Daýryqpa sóz - dabyra minez. Аз сөйлесең де, саз сөйле. Az sóıleseń de, saz sóıle. Көп сөз - күміс, аз сөз - алтын. Kóp sóz - kúmis, az sóz - altyn. Көп сөздің азы жақсы,
Аз сөздің өзі жақсы. Kóp sózdiń azy jaqsy,
Az sózdiń ózi jaqsy. Арқанның ұзыны, сөздің қысқасы жақсы. Arqannyń uzyny, sózdiń qysqasy jaqsy. Жаман айтпай, жақсы жоқ. Jaman aıtpaı, jaqsy joq. Ұзын сөздің үйірі,
Қысқа сөздің қиыры. Uzyn sózdiń úıiri,
Qysqa sózdiń qıyry. Пышақтың өткірі, сөздің қысқасы жақсы. Pyshaqtyń ótkiri, sózdiń qysqasy jaqsy. Өлең алтын, сөз - күміс. Óleń altyn, sóz - kúmis. Ұстара тырнайды, өткір сөз турайды. Ustara tyrnaıdy, ótkir sóz týraıdy. Өлі - тірінің азығы,
Бір сөз - мың сөздің қазығы. Óli - tiriniń azyǵy,
Bir sóz - myń sózdiń qazyǵy. Алмас қылыш - майданда серік,
Асыл сөз - майданда да, сайранда да серік. Almas qylysh - maıdanda serik,
Asyl sóz - maıdanda da, saıranda da serik. Сөздің басы қатты болса, соңы тәтті. Sózdiń basy qatty bolsa, sońy tátti. Сөзден қорықпаған сойылдан қорықпас. Sózden qoryqpaǵan soıyldan qoryqpas. Жылы киім тәнді жылытар,
Жылы сөз жанды жылытар. Jyly kıim tándi jylytar,
Jyly sóz jandy jylytar. Шешімді білмейтін
Кесімді сөз айта алмайды. Sheshimdi bilmeıtin
Kesimdi sóz aıta almaıdy. Төрде отырып,
Теріс сөйлегеннен без.
Есікте отырып,
Керіс сөйлегеннен без. Tórde otyryp,
Teris sóılegennen bez.
Esikte otyryp,
Keris sóılegennen bez. Көз көргеніне сенеді,
Құлақ естігеніне сенеді. Kóz kórgenine senedi,
Qulaq estigenine senedi. Қара түсті ағарта алмайсың,
Былапыт сөзді тазарта алмайсың. Qara tústi aǵarta almaısyń,
Bylapyt sózdi tazarta almaısyń. Бір сөз
ұйықтап жатқан мың сөзді оятады. Bir sóz
uıyqtap jatqan myń sózdi oıatady. Бір тәуекел бұзады,
Қайғының мың қаласын.
Бір жақсы сөз бітірер,
Көңілдің мың жарасын. Bir táýekel buzady,
Qaıǵynyń myń qalasyn.
Bir jaqsy sóz bitirer,
Kóńildiń myń jarasyn. Жарлы мен жалғыздың сөзі жалған. Jarly men jalǵyzdyń sózi jalǵan. Жаманды айтып, жақсыны таяп қой. Jamandy aıtyp, jaqsyny taıap qoı. Сөз емес сөзді
Кісі емес кісі айтады. Sóz emes sózdi
Kisi emes kisi aıtady. Күйген ауыздан күйінген сөз шығады. Kúıgen aýyzdan kúıingen sóz shyǵady. От дегенге ауыз күймес. Ot degenge aýyz kúımes. Сөзіңе қарауыл қой. Sózińe qaraýyl qoı. Сөзді жүндей сабады. Sózdi júndeı sabady. Қара сөзді қамшы қылды. Qara sózdi qamshy qyldy. Қисық отырсаң да, түзу сөйле. Qısyq otyrsań da, túzý sóıle. Бір атары бар. Bir atary bar. Түймедей сөзден түйедей мін табады. Túımedeı sózden túıedeı min tabady. Өлең - сөздің патшасы. Óleń - sózdiń patshasy. Сөз жерден ауыр, күннен ыссы. Sóz jerden aýyr, kúnnen yssy. Сөз шынға, пышақ қынға тоқтайды. Sóz shynǵa, pyshaq qynǵa toqtaıdy. Жақсының сөзі өлшеп пішкендей. Jaqsynyń sózi ólshep pishkendeı. Теңізді дауыл, халықты сөз көтереді. Teńizdi daýyl, halyqty sóz kóteredi. Естіге екі сөз жетеді. Estige eki sóz jetedi. Сөз - ойдың көрінісі. Sóz - oıdyń kórinisi. Ақырын айтқан ақыл сөз,
Асыл нәрсе бергендей.
Ақырын айтқан қатты сөз,
Қолға кірген шеңгелдей. Aqyryn aıtqan aqyl sóz,
Asyl nárse bergendeı.
Aqyryn aıtqan qatty sóz,
Qolǵa kirgen sheńgeldeı. Ботаның көзіндей, шешеннің сөзіндей. Botanyń kózindeı, sheshenniń sózindeı. Ботаның көркі - көз,
Адамның көркі - сөз. Botanyń kórki - kóz,
Adamnyń kórki - sóz. Айта білген сөз маржан,
Қосылмасын сөз арзан. Aıta bilgen sóz marjan,
Qosylmasyn sóz arzan. Абайлап сөзіңді,
Қабырғаның да құлағы бар. Abaılap sózińdi,
Qabyrǵanyń da qulaǵy bar. Көріп айтқан - куәлі сөз,
Естіп айтқан - шүбәлі сөз. Kórip aıtqan - kýáli sóz,
Estip aıtqan - shúbáli sóz. Мың мәрте тыңда,
Бір рет сөйле. Myń márte tyńda,
Bir ret sóıle. Түйенің бурасы жақсы.
Сөздің турасы жақсы. Túıeniń býrasy jaqsy.
Sózdiń týrasy jaqsy. Екі кісі сөз айтса,
Біреуін де естімейсің. Eki kisi sóz aıtsa,
Bireýin de estimeısiń. Естімеске айтқан есіл сөзім,
Жыламасқа жылаған екі көзім. Estimeske aıtqan esil sózim,
Jylamasqa jylaǵan eki kózim. Орынды сөз - өрең,
Орынсыз сөз - керең. Oryndy sóz - óreń,
Orynsyz sóz - kereń. Атлас қымбат, бөз арзан,
Көп сөйлеген сөз арзан. Atlas qymbat, bóz arzan,
Kóp sóılegen sóz arzan. Пайдасыз сөзге елікпе,
Пайдалы сөзден зерікпе. Paıdasyz sózge elikpe,
Paıdaly sózden zerikpe. Әңгіме бұзау емізеді,
Бұзау таяқ жегізеді, Áńgime buzaý emizedi,
Buzaý taıaq jegizedi, Милауға сөз ұқтырғанша,
Бураны кезіктіру оңай. Mılaýǵa sóz uqtyrǵansha,
Býrany keziktirý ońaı. Сөз - жүректің шері,
Оның да бар ғой айтылар жері. Sóz - júrektiń sheri,
Onyń da bar ǵoı aıtylar jeri. Тамақ тәнді семіртеді,
Сөз жанды семіртеді. Tamaq tándi semirtedi,
Sóz jandy semirtedi. Жаққанда түтін шалынады,
Айтқанда сыр алынады. Jaqqanda tútin shalynady,
Aıtqanda syr alynady. Тоқтай біл, тауып айтқан мерген сөзге,
Демесін: «Сөз өте ме көргенсізге? » Toqtaı bil, taýyp aıtqan mergen sózge,
Demesin: «Sóz óte me kórgensizge? » Ауыр істің салмағы білекке түсер,
Ауыр сөздің салмағы жүрекке түсер. Aýyr istiń salmaǵy bilekke túser,
Aýyr sózdiń salmaǵy júrekke túser. Жақсы адам - ел ырысы,
Жақсы сөз - жан ырысы. Jaqsy adam - el yrysy,
Jaqsy sóz - jan yrysy. Сөз салысқан - дауға ортақ,
Ат салысқан - жауға ортақ. Sóz salysqan - daýǵa ortaq,
At salysqan - jaýǵa ortaq. Алтын тісті ауыздан,
Аса жаман сөз шығар.
Жаннан безген жауыздан,
Жазығы жоқ көз шығар. Altyn tisti aýyzdan,
Asa jaman sóz shyǵar.
Jannan bezgen jaýyzdan,
Jazyǵy joq kóz shyǵar. Олақтың сөзі орынсыз жамау сияқты. Olaqtyń sózi orynsyz jamaý sııaqty. Сауатсыздың сөзіне сүрініп құларсың. Saýatsyzdyń sózine súrinip qularsyń. Көзі жаманның сөзі жаман. Kózi jamannyń sózi jaman. Оймақтай ауыздан оттан бетер сөз шығады. Oımaqtaı aýyzdan ottan beter sóz shyǵady. Білем деген - көп сөз,
Білмеймін деген - бір сөз. Bilem degen - kóp sóz,
Bilmeımin degen - bir sóz. Екі сөйлеу - өлімнің қара басы. Eki sóıleý - ólimniń qara basy. Қышыған жерден қол кетпес,
Қышытқы жерден сөз кетпес. Qyshyǵan jerden qol ketpes,
Qyshytqy jerden sóz ketpes. Іреп қойған сойғылыққа жақсы,
Айтып қойған сұңғылыққа жақсы. Irep qoıǵan soıǵylyqqa jaqsy,
Aıtyp qoıǵan suńǵylyqqa jaqsy. Әңгіме жол қысқартады. Áńgime jol qysqartady. «Сіз, біз» деген жылы сөз,
Тірліктің ғанибеті. «Siz, biz» degen jyly sóz,
Tirliktiń ǵanıbeti. Пышағыңды қайрап жүр,
Не соярыңды білмесең.
Жауабынды сайлап жүр,
Не сұрап, не айтарыңды білмесең. Pyshaǵyńdy qaırap júr,
Ne soıaryńdy bilmeseń.
Jaýabyndy saılap júr,
Ne surap, ne aıtaryńdy bilmeseń. Жаман сөз - жанға кірген тікен,
Жақсы сөз - таптырмайтын ем. Jaman sóz - janǵa kirgen tiken,
Jaqsy sóz - taptyrmaıtyn em. Сөзге құлықсыздың көңілі тұрақсыз. Sózge qulyqsyzdyń kóńili turaqsyz. Жөн сөзге мал да маңырайды. Jón sózge mal da mańyraıdy. Ағаштың жаманы - қисық,
Сөздің жаманы - қырсық. Aǵashtyń jamany - qısyq,
Sózdiń jamany - qyrsyq. Ер жігіттің екі сөйлегені - өлгені,
Еменнің иілгені - сынғаны. Er jigittiń eki sóılegeni - ólgeni,
Emenniń ıilgeni - synǵany. Бұралқы мал мінуге жақсы,
Бұралқы сөз күлуге жақсы. Buralqy mal minýge jaqsy,
Buralqy sóz kúlýge jaqsy. Сөздің соңы басталуынан белгілі. Sózdiń sońy bastalýynan belgili. Сөзің - өзің. Sóziń - óziń. Оң сөз өзен тоқтатар. Oń sóz ózen toqtatar. Оқ жарасы бітер,
Сөз жарасы бітпес. Oq jarasy biter,
Sóz jarasy bitpes. Көне сөз - жаңа сөздің қазығы. Kóne sóz - jańa sózdiń qazyǵy. Сөз ине сабақтайды. Sóz ıne sabaqtaıdy. Су төркіні - әуіз,
Сөз төркіні - ауыз. Sý tórkini - áýiz,
Sóz tórkini - aýyz. Сөз шынды табады. Sóz shyndy tabady. Сөз түпсіз, өмір шексіз. Sóz túpsiz, ómir sheksiz. Сөзді сөзбен ұста,
Қашағанды құрықпен ұста. Sózdi sózben usta,
Qashaǵandy quryqpen usta. Әр жердің өлшемі бар,
Әр сөздің мөлшері бар. Ár jerdiń ólshemi bar,
Ár sózdiń mólsheri bar. Қыдыр сөз - күйдіргі. Qydyr sóz - kúıdirgi. Әр сөздің өз ұяты бар. Ár sózdiń óz uıaty bar. Ас атасы - нан,
Сөз атасы - абыз. As atasy - nan,
Sóz atasy - abyz. Кен байлығы жерде,
Сөз байлығы елде. Ken baılyǵy jerde,
Sóz baılyǵy elde. Куәсі бар сөздің дауасы бар. Kýási bar sózdiń daýasy bar. Беті сұлудың сөзі сырдаң. Beti sulýdyń sózi syrdań. Сүтке сүт қосылса - сүмесін,
Сөзге сөз қосылса - демесін. Sútke sút qosylsa - súmesin,
Sózge sóz qosylsa - demesin. Жаман сөз - ауыз садақасы. Jaman sóz - aýyz sadaqasy. Шын сөз - бал, өтірік сөз - жуа. Shyn sóz - bal, ótirik sóz - jýa. <<Сіз, біз» деген - сөздің желімі,
Өтірік - шындықтың келіні. <
Секірген аңды сұлатар.
Сегіз қырлы өткір сөз,
Ақырған ерді құлатар. Segiz tutam sar sadaq,
Sekirgen ańdy sulatar.
Segiz qyrly ótkir sóz,
Aqyrǵan erdi qulatar. Кейде сөз де буылады. Keıde sóz de býylady. Жапырақ та өзді-өзі сыбырласады. Japyraq ta ózdi-ózi sybyrlasady. Ойлы сөз - ұтқыр,
Ойсыз сөз - жұтқыр. Oıly sóz - utqyr,
Oısyz sóz - jutqyr. Көп сөз - құлақ сарсытар бос сөз. Kóp sóz - qulaq sarsytar bos sóz. Қызыл сөзге салыну,
Қызған отқа қарыну. Qyzyl sózge salyný,
Qyzǵan otqa qaryný. Алла ісінде арман жоқ,
Табылған сөзде жалған жоқ. Alla isinde arman joq,
Tabylǵan sózde jalǵan joq. Кездескенде атып қал,
Кезі келгенде айтып қал. Kezdeskende atyp qal,
Kezi kelgende aıtyp qal. Жауын шаптырып,
Жабағыға сүріндіріп айтады. Jaýyn shaptyryp,
Jabaǵyǵa súrindirip aıtady. Жақсы сөз айт, пайда табасың,
Жаман сөз айтпа, аман қаласың. Jaqsy sóz aıt, paıda tabasyń,
Jaman sóz aıtpa, aman qalasyń. Киіз кімдікі болса, білек сонікі,
Ауыз кімдікі болса, сөз сонікі. Kıiz kimdiki bolsa, bilek soniki,
Aýyz kimdiki bolsa, sóz soniki. Бабадан асқан әз бар ма,
Батадан асқан сөз бар ма?! Babadan asqan áz bar ma,
Batadan asqan sóz bar ma?! Кекесін сөздің кеселі,
Біреуді табады, кейде өзін қабады. Kekesin sózdiń keseli,
Bireýdi tabady, keıde ózin qabady. Кенеуі жоқ кеудеге,
Сылдыраған сөз бітер.
Миы жоқ қу басқа
Бадырайған көз бітер. Keneýi joq keýdege,
Syldyraǵan sóz biter.
Mıy joq qý basqa
Badyraıǵan kóz biter. Өрең жетпесе, асылма,
Сөзің өтпесе, бас ұрма. Óreń jetpese, asylma,
Sóziń ótpese, bas urma. Дәлелсіз сөз -
соққан жел, ұшқан тозаң. Dálelsiz sóz -
soqqan jel, ushqan tozań. Ойын сөзге шын төре. Oıyn sózge shyn tóre. Құрғақ сөз құлаққа жақпас. Qurǵaq sóz qulaqqa jaqpas. Екі сөйлеген езден без,
Ел тындамас сөзден без. Eki sóılegen ezden bez,
El tyndamas sózden bez. Тіл - тіліп түсер наркескен,
Сөз - өткір жебе тау тескен. Til - tilip túser narkesken,
Sóz - ótkir jebe taý tesken.
