Табиғат көріністері мен құбылыстары туралы 262
Сай сайға құяды,
Шұқанаққа дәнеңе жоқ. Saı saıǵa quıady,
Shuqanaqqa dáneńe joq. Су ағады, тас қалады. Sý aǵady, tas qalady. Көлдің құты кетсе,
Көкқұтан бір жыл бұрын кетеді. Kóldiń quty ketse,
Kókqutan bir jyl buryn ketedi. Су жұмсақ, тамшылап тасты теседі,
От жұмсақ, темірді балқытады. Sý jumsaq, tamshylap tasty tesedi,
Ot jumsaq, temirdi balqytady. Тау да шөгеді, су да солады. Taý da shógedi, sý da solady. Шөлдегенге сағым су болып көрінер. Shóldegenge saǵym sý bolyp kóriner. Жер - ел ырысы. Jer - el yrysy. Жеріне қарай астығы. Jerine qaraı astyǵy. Отырған жерден отын кес. Otyrǵan jerden otyn kes. Көрмеген жер таныс болмас,
Көрінген жер алыс болмас.
Әр нәрсенің болжауы бар,
Ши жуандап қамыс болмас. Kórmegen jer tanys bolmas,
Kóringen jer alys bolmas.
Ár nárseniń boljaýy bar,
Shı jýandap qamys bolmas. Жер қазына,
Су - алтын,
Мал - байлық. Jer qazyna,
Sý - altyn,
Mal - baılyq. Жерсіз ел тұл,
Елсіз жер тұл. Jersiz el tul,
Elsiz jer tul. Көкте байлау,
Жерде тұрлау жоқ. Kókte baılaý,
Jerde turlaý joq. Жер құлағы жетеу. Jer qulaǵy jeteý. Ер күйігінен жер күйігі жаман. Er kúıiginen jer kúıigi jaman. Айдың жартысы жарық,
жартысы қараңғы. Aıdyń jartysy jaryq,
jartysy qarańǵy. Бұлт ала, жер шала. Bult ala, jer shala. Жел - дауылдың шақырушысы. Jel - daýyldyń shaqyrýshysy. Жақын оттың жарығы күшті. Jaqyn ottyń jaryǵy kúshti. Даланың көркі - ағаш. Dalanyń kórki - aǵash. Қарағайда қырық бұтақ,
Біреуі ғана қамшыға сап. Qaraǵaıda qyryq butaq,
Bireýi ǵana qamshyǵa sap. Шетен кесілсе, шеттігі өсіп жетіледі. Sheten kesilse, shettigi ósip jetiledi. Шөлдеген адамға сағым - дария-су. Shóldegen adamǵa saǵym - darııa-sý. Жеміссіз ағаш жұтайды. Jemissiz aǵash jutaıdy. Гүл - шаттықтың белгісі. Gúl - shattyqtyń belgisi. Қураған терек құлап тынады. Qýraǵan terek qulap tynady. Боранды күні боқ құтырады,
Бала мен ит құтырады. Borandy kúni boq qutyrady,
Bala men ıt qutyrady. Сақырлаған аязда сары қамысты панала. Saqyrlaǵan aıazda sary qamysty panala. Ағын су - тегін су. Aǵyn sý - tegin sý. Үркер мен Айдың өзі біледі,
Есепшінің көзі біледі. Úrker men Aıdyń ózi biledi,
Esepshiniń kózi biledi. Көктем, көктем нұрын төккен. Kóktem, kóktem nuryn tókken. Зымыстан көрмей жаздың қадірін білмейсің. Zymystan kórmeı jazdyń qadirin bilmeısiń. Жазға жетсең, қыс күніңді ұмытпа. Jazǵa jetseń, qys kúnińdi umytpa. Қылышын сүйретіп қыс келеді. Qylyshyn súıretip qys keledi. Тау бұлағы сәнді, көл құрағы сәнді. Taý bulaǵy sándi, kól quraǵy sándi. Еділ басынан былғанып, сағасынан тұнады. Edil basynan bylǵanyp, saǵasynan tunady. Тұйық судың түбі - құрт. Tuıyq sýdyń túbi - qurt. Дария жанынан құдық қазба. Darııa janynan qudyq qazba. Өзен бойы тұрғанда,
Өзге жерге қонбаңыз. Ózen boıy turǵanda,
Ózge jerge qonbańyz. Қыдырдың қасында болғанша,
Бұлақтың басында бол. Qydyrdyń qasynda bolǵansha,
Bulaqtyń basynda bol. Су қадірін шөл зардабын шеккен біледі. Sý qadirin shól zardabyn shekken biledi. Су аяғы құрдым. Sý aıaǵy qurdym. Жаңбыр бір жауса, терек екі жауады. Jańbyr bir jaýsa, terek eki jaýady. Ағын су ақ татыр,
Ақ шабағы бал татыр. Aǵyn sý aq tatyr,
Aq shabaǵy bal tatyr. Теңізді төңіректегеннің несібесі егіз. Teńizdi tóńirektegenniń nesibesi egiz. Шөл жағалап қонба, көл жағалап қон. Shól jaǵalap qonba, kól jaǵalap qon. Қамыстың басы майда, түбі суда. Qamystyń basy maıda, túbi sýda. Жатқан тастың астымен су ақпайды. Jatqan tastyń astymen sý aqpaıdy. Көзіңді қалдыр -бұлақ көзін аша жүр,
Ізіңді қалдыр - жақсылық мұра шаша жүр,
Өзіңді қалдыр - бау өсіріп, жаса нұр. Kózińdi qaldyr -bulaq kózin asha júr,
Izińdi qaldyr - jaqsylyq mura shasha júr,
Ózińdi qaldyr - baý ósirip, jasa nur. Тұнық суда түлен туады. Tunyq sýda túlen týady. Қыстағы қар, жаздағы жаңбыр,
Жерге жауған нұр. Qystaǵy qar, jazdaǵy jańbyr,
Jerge jaýǵan nur. Қыстағы қар - жерге ырыс,
Жаздағы ылғал - елге ырыс. Qystaǵy qar - jerge yrys,
Jazdaǵy ylǵal - elge yrys. Нөсер алдында найзағай ойнайды. Nóser aldynda naızaǵaı oınaıdy. Күн жауса, тондыны ұрар. Kún jaýsa, tondyny urar. Ақ қар болса, ақ нан көп. Aq qar bolsa, aq nan kóp. Күн шыққан соң,
Қуарған суды Күн жұтады,
Күн батқан соң,
Суарған суды Жер жұтады. Kún shyqqan soń,
Qýarǵan sýdy Kún jutady,
Kún batqan soń,
Sýarǵan sýdy Jer jutady. Табиғат - тал бесік. Tabıǵat - tal besik. Жер _ ана, ел - бала. Jer _ ana, el - bala. Қара жерге халық ие. Qara jerge halyq ıe. Жер - таусылмайтын қазына. Jer - taýsylmaıtyn qazyna. Жер - ырыстың кіндігі,
Еңбек - ырыстың қазығы. Jer - yrystyń kindigi,
Eńbek - yrystyń qazyǵy. Жер тағдыры - ел тағдыры. Jer taǵdyry - el taǵdyry. Жер бауыры - жазық. Jer baýyry - jazyq. Сұлулық жерден өніп, көктен жауады. Sulýlyq jerden ónip, kókten jaýady. Жері байдың елі бай. Jeri baıdyń eli baı. Ағаш жапырағымен,
Жер топырағымен сәнді. Aǵash japyraǵymen,
Jer topyraǵymen sándi. Жер көңді жақсы көреді,
Ат жемді жақсы көреді. Jer kóńdi jaqsy kóredi,
At jemdi jaqsy kóredi. Жерін қорлаған жерленбей қалады. Jerin qorlaǵan jerlenbeı qalady. Жер тойынбай ел тойынбайды. Jer toıynbaı el toıynbaıdy. Сыр бойы - нұр бойы. Syr boıy - nur boıy. Жерге еткен жақсылық жерде қалмайды. Jerge etken jaqsylyq jerde qalmaıdy. Ел құты - қария,
Жер құты - дария. El quty - qarııa,
Jer quty - darııa. Жер отты болса, мал сүтті. Jer otty bolsa, mal sútti. Жердің сәні - егін, ердің сәні - білім. Jerdiń sáni - egin, erdiń sáni - bilim. Сорлы жерге аңбас шөп шығады. Sorly jerge ańbas shóp shyǵady. Мақтаның анасы - жер,
Атасы - су. Maqtanyń anasy - jer,
Atasy - sý. Қара жерге қар жауар,
Қарды көрген бір мұрат;
Қара жерден қар кетсе,
Жерді көрген бір мұрат. Qara jerge qar jaýar,
Qardy kórgen bir murat;
Qara jerden qar ketse,
Jerdi kórgen bir murat. Ормансыз жер жалаңаш,
Армансыз ер жалаңаш. Ormansyz jer jalańash,
Armansyz er jalańash. Құс қонбаған көл жетім,
Ел қонбаған жер жетім. Qus qonbaǵan kól jetim,
El qonbaǵan jer jetim. Ағын су өлмейді,
Асқар тау өлмейді,
Ай мен Күн өлмейді,
Қара Жер өлмейді. Aǵyn sý ólmeıdi,
Asqar taý ólmeıdi,
Aı men Kún ólmeıdi,
Qara Jer ólmeıdi. Кеудесі түкті Жер-ана,
Құт дарыт та, жарылқа. Keýdesi túkti Jer-ana,
Qut daryt ta, jarylqa. Адамды аздыратын - дерт,
Жерді аздыратын - өрт. Adamdy azdyratyn - dert,
Jerdi azdyratyn - órt. Арқан бойы жердің,
Тұсау бойы жақындығы бар. Arqan boıy jerdiń,
Tusaý boıy jaqyndyǵy bar. Көрмеген жердің ой-шұңқыры көп. Kórmegen jerdiń oı-shuńqyry kóp. Қара жерді жамандама,
Қайтып сонда барарсың.
Қауым елді жамандама,
Қарғысына қаларсың. Qara jerdi jamandama,
Qaıtyp sonda bararsyń.
Qaýym eldi jamandama,
Qarǵysyna qalarsyń. Мал семіз болса, төл егіз,
Жер семіз болса, дән егіз. Mal semiz bolsa, tól egiz,
Jer semiz bolsa, dán egiz. Қара жер қарыз арқаламайды. Qara jer qaryz arqalamaıdy. Малы жоқ деп ерден түңілме,
Шөбі жоқ деп жерден түңілме. Maly joq dep erden túńilme,
Shóbi joq dep jerden túńilme. Ер елімен жақсы,
Жер кенімен жақсы. Er elimen jaqsy,
Jer kenimen jaqsy. Батыр туса - ел ырысы,
Жаңбыр жауса - жер ырысы. Batyr týsa - el yrysy,
Jańbyr jaýsa - jer yrysy. Ай жарығы әлемге,
Шам жарыгы түбіне. Aı jaryǵy álemge,
Sham jarygy túbine. Жер құнары - саз. Jer qunary - saz. Егілмеген жер жетім,
Елінен айырылған ер жетім. Egilmegen jer jetim,
Elinen aıyrylǵan er jetim. Аспанда тіреу жоқ,
Жерде белдеу жоқ. Aspanda tireý joq,
Jerde beldeý joq. Жердің бақыты тайса,
Су сайға құлайды. Jerdiń baqyty taısa,
Sý saıǵa qulaıdy. Жер екеш жер де ауырады. Jer ekesh jer de aýyrady. Талқы - ерге пайда,
Тамшы - жерге пайда. Talqy - erge paıda,
Tamshy - jerge paıda. Жердің аласа-биігі бар,
Жолдың ашығы-тұйығы бар. Jerdiń alasa-bıigi bar,
Joldyń ashyǵy-tuıyǵy bar. Жер - қазына, су - гауһар. Jer - qazyna, sý - gaýһar. Алтын тағың болғанша,
Алақандай жерің болсын. Altyn taǵyń bolǵansha,
Alaqandaı jeriń bolsyn. Ай бетінде дақ бар. Aı betinde daq bar. Жер зымыранса, дүние қараң. Jer zymyransa, dúnıe qarań. Күн - күйеу, жер - қалыңдық. Kún - kúıeý, jer - qalyńdyq. Жер - жеті қат,
Аспан - алты қат. Jer - jeti qat,
Aspan - alty qat. Егесіз ел азар,
Иесіз жер тозар. Egesiz el azar,
Iesiz jer tozar. Күнде сызат жоқ. Kúnde syzat joq. Айды етегіңмен жаба алмайсың. Aıdy etegińmen jaba almaısyń. Ай ортақ, Күн ортақ. Aı ortaq, Kún ortaq. Ай астында жаңа жол. Aı astynda jańa jol. Ай күннен артық,
Күндіз Күнсіз де жарық. Aı kúnnen artyq,
Kúndiz Kúnsiz de jaryq. Күннің көзін балшықпен сылай алмайсың. Kúnniń kózin balshyqpen sylaı almaısyń. Ай шалқасынан туса, ай бойы аяз. Aı shalqasynan týsa, aı boıy aıaz. Ай арасы - толас. Aı arasy - tolas. Үркер - жұлдыздардың ағасы. Úrker - juldyzdardyń aǵasy. Үркер мен Ай ауыл-үй қонысты,
Үркер мен Ай тоғысты. Úrker men Aı aýyl-úı qonysty,
Úrker men Aı toǵysty. Бұлт қайда қонса,
Береке сонда қонар. Bult qaıda qonsa,
Bereke sonda qonar. Бұлт өзеннен бу алса жауады. Bult ózennen bý alsa jaýady. Ит күшіктеп сауын болмас,
Бұлт болмай жауын болмас. It kúshiktep saýyn bolmas,
Bult bolmaı jaýyn bolmas. Бұлт та бұйрықпен жауады. Bult ta buıryqpen jaýady. Бұлттанған күн жаумай қоймас. Bulttanǵan kún jaýmaı qoımas. Жел дауылды шақырады,
Бұлт жауынды шақырады. Jel daýyldy shaqyrady,
Bult jaýyndy shaqyrady. Өткен бұлттан жаңбыр күтпе. Ótken bulttan jańbyr kútpe. Жел жеріне, жекен суына. Jel jerine, jeken sýyna. Жел жебедей жерге тығады. Jel jebedeı jerge tyǵady. Жазғытұрымғы жел жардай атанды жығады. Jazǵyturymǵy jel jardaı atandy jyǵady. Көшерін жел біледі,
Қонарын сай біледі. Kósherin jel biledi,
Qonaryn saı biledi. От суымайды, сөнеді. Ot sýymaıdy, sónedi. Оттың ісі - қуырмақ,
Желдің ісі - суырмақ. Ottyń isi - qýyrmaq,
Jeldiń isi - sýyrmaq. Күйерің де, сүйерің де - от. Kúıeriń de, súıeriń de - ot. Пайдасыз бұлт теңізге жауады. Paıdasyz bult teńizge jaýady. Әуеде бұлт болса,
Жерде шерім етік ұртын томпайтар. Áýede bult bolsa,
Jerde sherim etik urtyn tompaıtar. Бір қап жел едік,
«Пыс» еттік те, басылдық. Bir qap jel edik,
«Pys» ettik te, basyldyq. Орман - жер сәулеті. Orman - jer sáýleti. Тегін ағаш тез қасында жатпайды. Tegin aǵash tez qasynda jatpaıdy. Жуан ағаштың жаңқасы мол. Jýan aǵashtyń jańqasy mol. Ағаш бір жерде өседі. Aǵash bir jerde ósedi. Нәзіктік талға жарасымды,
Қаттылық қайыңға жарасымды. Náziktik talǵa jarasymdy,
Qattylyq qaıyńǵa jarasymdy. Бетегесі шоңқайған қояндай. Betegesi shońqaıǵan qoıandaı. Тікеннен - гүл, заһардан - бал. Tikennen - gúl, zaһardan - bal. Тікен өскен жерге тікенек шығады,
Гүл өскен жерге гүл шығады. Tiken ósken jerge tikenek shyǵady,
Gúl ósken jerge gúl shyǵady. Қураған ағаш иілмейді,
Қураған шыбық егілмейді. Qýraǵan aǵash ıilmeıdi,
Qýraǵan shybyq egilmeıdi. Бір тал кессең, он тал ек. Bir tal kesseń, on tal ek. Мәуелі ағаш майысқақ. Máýeli aǵash maıysqaq. Мәуесі бардың әуесі бар. Máýesi bardyń áýesi bar. Жемісті ағаштың мәуесі төмен. Jemisti aǵashtyń máýesi tómen. Ағашы аласа болса да, алмасы тамаша. Aǵashy alasa bolsa da, almasy tamasha. Арша - орман анасы. Arsha - orman anasy. Тұқымы келіспей, түсімі келіспейді. Tuqymy kelispeı, túsimi kelispeıdi. Елемеген бұта көз шығарады. Elemegen buta kóz shyǵarady. Сабағы жаман жемістің дәні де жаман. Sabaǵy jaman jemistiń dáni de jaman. Миуасыз ағаштың бұтағы тік. Mıýasyz aǵashtyń butaǵy tik. Қисық ағаштың бұтағы да қисық. Qısyq aǵashtyń butaǵy da qısyq. Бұтағы көп ағашқа құс қонады. Butaǵy kóp aǵashqa qus qonady. Биік ағаш бұрын құлайды. Bıik aǵash buryn qulaıdy. Ғұмырыңды ұзартқың келсе, ағаш ек. Ǵumyryńdy uzartqyń kelse, aǵash ek. Аялы ағаш саялы. Aıaly aǵash saıaly. Қайқайып тұру терекке жарасар. Qaıqaıyp turý terekke jarasar. Қолағаш болса да, қолға тоқ болсын. Qolaǵash bolsa da, qolǵa toq bolsyn. Ағаш тамырынан су ішер. Aǵash tamyrynan sý isher. Бір құшақ ағаштан бір оқтық шығады. Bir qushaq aǵashtan bir oqtyq shyǵady. Биік ағаштың басын құрт жейді. Bıik aǵashtyń basyn qurt jeıdi. Жас ағашқа сүйеніп кәрі ағаш күнелтер. Jas aǵashqa súıenip kári aǵash kúnelter. Гүл патшасы - раушангүл. Gúl patshasy - raýshangúl. Ағаштан ағаш рең алады. Aǵashtan aǵash reń alady. Саяқты үйреткен - таяқ. Saıaqty úıretken - taıaq. Қыстың көзі - қырау. Qystyń kózi - qyraý. Қыс қысыларсың, жаз жазыларсың. Qys qysylarsyń, jaz jazylarsyń. Қыс қыстығын қылмаса,
Жаз жаздығын қылмайды. Qys qystyǵyn qylmasa,
Jaz jazdyǵyn qylmaıdy. Қарға қарқылдаса, қысты шақырады,
Қаз қаңқылдаса, жазды шақырады. Qarǵa qarqyldasa, qysty shaqyrady,
Qaz qańqyldasa, jazdy shaqyrady. Күн қораланса, күрегіңді сайла,
Ай қораланса, арысыңды сайла. Kún qoralansa, kúregińdi saıla,
Aı qoralansa, arysyńdy saıla. Бір Құдайға асы болма,
Жұлдыздарға қарсы болма. Bir Qudaıǵa asy bolma,
Juldyzdarǵa qarsy bolma. Түн тынышсыз болса, ұйқы қашады,
Күн тынышсыз болса, күлкі қашады. Tún tynyshsyz bolsa, uıqy qashady,
Kún tynyshsyz bolsa, kúlki qashady. Үркер жерге түспей жер қызбайды. Úrker jerge túspeı jer qyzbaıdy. Ертеңгі күн құлақтанса,
Еліңді жау шапқандай күйін.
Кешкі күн құлақтанса,
Келінің ұл тапқандай сүйін. Erteńgi kún qulaqtansa,
Elińdi jaý shapqandaı kúıin.
Keshki kún qulaqtansa,
Keliniń ul tapqandaı súıin. Арқада қыс болмаса, арқар ауып несі бар. Arqada qys bolmasa, arqar aýyp nesi bar. Сақырлаған сары аязда
Сары қамысты қыста,
Малыңа сая, өзіңе үй болады. Saqyrlaǵan sary aıazda
Sary qamysty qysta,
Malyńa saıa, ózińe úı bolady. Жаз сайға қонба,
Қонба қырға қонба. Jaz saıǵa qonba,
Qonba qyrǵa qonba. Қопалы жерге қонбаңыз,
Өрт шықса үй кетер,
Жар басына қонбаңыз,
Дауыл болса күй кетер. Qopaly jerge qonbańyz,
Órt shyqsa úı keter,
Jar basyna qonbańyz,
Daýyl bolsa kúı keter. Туған Ай тұрса,
Үркерге қарсы қарап.
Қыс түсер,
Шақырайып боран борап. Týǵan Aı tursa,
Úrkerge qarsy qarap.
Qys túser,
Shaqyraıyp boran borap. Үркер үйден көрінсе,
Үш ай тоқсан қысың бар.
Ел жатқанда жамбастан көрінсе,
Жаз шықпағанда несі бар. Úrker úıden kórinse,
Úsh aı toqsan qysyń bar.
El jatqanda jambastan kórinse,
Jaz shyqpaǵanda nesi bar. Үркерлі айдың бәрі қыс. Úrkerli aıdyń bári qys. Үркер шырқай берсе, күн суи береді,
Үркер төмендей берсе, күн жыли береді. Úrker shyrqaı berse, kún sýı beredi,
Úrker tómendeı berse, kún jylı beredi. Қатып қалған қайысқа сорпа бүркер,
Аспандағы жұлдыздың алтауы Үркер. Qatyp qalǵan qaıysqa sorpa búrker,
Aspandaǵy juldyzdyń altaýy Úrker. Жазда қонысыңды дөңге сал,
Қыста қонысыңды көңге сал. Jazda qonysyńdy dóńge sal,
Qysta qonysyńdy kóńge sal. Көктем гүлмен көркем. Kóktem gúlmen kórkem. Жаздың бір күні
қыстың мың күніне татыр. Jazdyń bir kúni
qystyń myń kúnine tatyr. Қыс та қысырайды. Qys ta qysyraıdy. Жазда жадырасаң, қыста қалтырайсың. Jazda jadyrasań, qysta qaltyraısyń. От амалы - ойылған қыс,
Сәуір - сәнді қыс,
Зауза, саратан, сіздерден де қорқам. Ot amaly - oıylǵan qys,
Sáýir - sándi qys,
Zaýza, saratan, sizderden de qorqam. Үркер үйден көрінсе,
Үш айдан соң жаз болады. Úrker úıden kórinse,
Úsh aıdan soń jaz bolady. Қаңтар ауса, қар тұрмас. Qańtar aýsa, qar turmas. Наурыздан соң қыс болса,
Мизамнан соң жаз болмас. Naýryzdan soń qys bolsa,
Mızamnan soń jaz bolmas. Инедей тесіктен түйедей суық өтеді. Inedeı tesikten túıedeı sýyq ótedi. Түске дейін мүйіз, түстен кейін киіз. Túske deıin múıiz, tústen keıin kıiz. Жайлауы жақсының әр бұта түбі бір кесек ет. Jaılaýy jaqsynyń ár buta túbi bir kesek et. Төмен қонсаң, сел алар,
Биік қонсаң, жел алар. Tómen qonsań, sel alar,
Bıik qonsań, jel alar. Маусым - табаныңнан таусыл. Maýsym - tabanyńnan taýsyl. Аз болмай - жаз болмайды,
Жаз болмай - мәз болмайды. Az bolmaı - jaz bolmaıdy,
Jaz bolmaı - máz bolmaıdy. Қыс шілдеде жілік жүгірер,
Жаз шілдеде күлік жүгірер. Qys shildede jilik júgirer,
Jaz shildede kúlik júgirer. Судың пірі - Сүлеймен. Sýdyń piri - Súleımen. Бұлақ көрсең, көзін аш. Bulaq kórseń, kózin ash. Бұлақ басынан тұнады. Bulaq basynan tunady. Судың да сұрауы бар. Sýdyń da suraýy bar. Сулы жер құрақсыз болмас,
Таулы жер бұлақсыз болмас. Sýly jer quraqsyz bolmas,
Taýly jer bulaqsyz bolmas. Су патшасы - мұрап,
Түн патшасы - шырақ. Sý patshasy - murap,
Tún patshasy - shyraq. Сұмырай келсе су құрыр. Sumyraı kelse sý quryr. Сусыз жердің шөбі аясыз,
Ұлсыз елдің малы аясыз. Sýsyz jerdiń shóbi aıasyz,
Ulsyz eldiń maly aıasyz. Ел ағыны мен су ағыны бір. El aǵyny men sý aǵyny bir. Еділ суы бар болса, елге жетер. Edil sýy bar bolsa, elge jeter. Жайың басынан жел тұрса,
Жаз да болса қыс болар. Jaıyń basynan jel tursa,
Jaz da bolsa qys bolar. Теңіз дәмі - тамшыдан. Teńiz dámi - tamshydan. Терең судың ағысы білінбес. Tereń sýdyń aǵysy bilinbes. Алпыс күн тасыған су алты күнде қайтар. Alpys kún tasyǵan sý alty kúnde qaıtar. Терең құдықтың суы тәтті. Tereń qudyqtyń sýy tátti. Шөлдегі шұқанақ суға толмас. Shóldegi shuqanaq sýǵa tolmas. Сағадағы су ішер, аяқтағы у ішер. Saǵadaǵy sý isher, aıaqtaǵy ý isher. Өзен жағалағанның өзегі талмас. Ózen jaǵalaǵannyń ózegi talmas. Саяз су сарқырап ағады. Saıaz sý sarqyrap aǵady. Тама берсе, тамшыдан дария болар. Tama berse, tamshydan darııa bolar. Толықсып аққан дария - мейірманды қария. Tolyqsyp aqqan darııa - meıirmandy qarııa. Шолақ сай тез тасиды. Sholaq saı tez tasıdy. Ағын судың арамдығы жоқ. Aǵyn sýdyń aramdyǵy joq. Тау кезеңсіз болмас,
Өлке өзенсіз болмас. Taý kezeńsiz bolmas,
Ólke ózensiz bolmas. Көлдің көркі - құрақ,
Таудың көркі - бұлақ. Kóldiń kórki - quraq,
Taýdyń kórki - bulaq. Қалған көлге бақа айғыр. Qalǵan kólge baqa aıǵyr. Бақа сисе, көлге сеп. Baqa sıse, kólge sep. Көл азса, сазаны кетіп, табаны қалады.
Ел азса, жақсысы кетіп, жаманы қалады. Kól azsa, sazany ketip, tabany qalady.
El azsa, jaqsysy ketip, jamany qalady. Көп жүрген көгерер,
Көл аққан жерге нұр кірер. Kóp júrgen kógerer,
Kól aqqan jerge nur kirer. Нұр - Ай сұлулығы,
Су - сай сұлулығы. Nur - Aı sulýlyǵy,
Sý - saı sulýlyǵy. Тау бұлағымен көрікті,
Бұлақ құрағымен көрікті. Taý bulaǵymen kórikti,
Bulaq quraǵymen kórikti. Көктің суын көптен аяма. Kóktiń sýyn kópten aıama. Құзда қар ерімес. Quzda qar erimes. Өзен көлге, көл елге құяды. Ózen kólge, kól elge quıady. Бидің жолы - ақ, судың жолы - сара. Bıdiń joly - aq, sýdyń joly - sara. Арнасыз жерден су ақпайды. Arnasyz jerden sý aqpaıdy. Басында бұлағы бар өзен ұзақ ағады. Basynda bulaǵy bar ózen uzaq aǵady. Сағым суға сусының қанбас. Saǵym sýǵa sýsynyń qanbas. Жылға суы таусылса, тау тесіледі. Jylǵa sýy taýsylsa, taý tesiledi. Кімнің отын оттасаң, соның суын ішерсің. Kimniń otyn ottasań, sonyń sýyn ishersiń. Су бір аққан жерінен мың ағар. Sý bir aqqan jerinen myń aǵar. Су анасы - бұлақ,
Сөз анасы - құлақ. Sý anasy - bulaq,
Sóz anasy - qulaq. Көл жағалаған өлмес. Kól jaǵalaǵan ólmes. Көрмеген көлде естімеген құстың үні бар. Kórmegen kólde estimegen qustyń úni bar. Қырдағыға жаңбыр жауса,
Шыңдағыға қар жауар. Qyrdaǵyǵa jańbyr jaýsa,
Shyńdaǵyǵa qar jaýar. Бүгінгі қар - ертеңгі нәр. Búgingi qar - erteńgi nár. Сұлу дегенге су да риза. Sulý degenge sý da rıza. Күріштің күні сумен. Kúrishtiń kúni sýmen. Жер байдікі, су сайдікі. Jer baıdiki, sý saıdiki. Ағын су арнасын табады. Aǵyn sý arnasyn tabady. Шал болғанмен қария болмас,
Шалшық су жиналып дария болмас. Shal bolǵanmen qarııa bolmas,
Shalshyq sý jınalyp darııa bolmas. Найзағай көп болса, жаңбыр аз. Naızaǵaı kóp bolsa, jańbyr az. Сылдырсыз аққан судан без. Syldyrsyz aqqan sýdan bez. Жұма жауса, сенбі тынар,
Сенбі жауса, қашан тынар? Juma jaýsa, senbi tynar,
Senbi jaýsa, qashan tynar? Бұлаққа бұлақ қосылса, егізбіз дер,
Көлге көл қосылса, теңізбіз дер. Bulaqqa bulaq qosylsa, egizbiz der,
Kólge kól qosylsa, teńizbiz der. Алыстан үрген ит қаппас,
Төбеге төменнен су ақпас. Alystan úrgen ıt qappas,
Tóbege tómennen sý aqpas. Су бергеннің сауабы бар,
Су төккеннің сұрауы бар. Sý bergenniń saýaby bar,
Sý tókkenniń suraýy bar. Елдің құты белеңде,
Судың құты тереңде. Eldiń quty beleńde,
Sýdyń quty tereńde. Кірді сумен жуады, суды немен жуады? Kirdi sýmen jýady, sýdy nemen jýady? Қысқы шілдеде ну сақта,
Жазғы шілдеде су сақта. Qysqy shildede ný saqta,
Jazǵy shildede sý saqta. Бұлақ суын теңізге сүйрейді. Bulaq sýyn teńizge súıreıdi. Ойламаған ми сасиды,
Ақпаған су сасиды. Oılamaǵan mı sasıdy,
Aqpaǵan sý sasıdy. Сасық суға ащы бұта бітеді,
Сасық суда бақа айғырлық етеді. Sasyq sýǵa aщy buta bitedi,
Sasyq sýda baqa aıǵyrlyq etedi.
Шұқанаққа дәнеңе жоқ. Saı saıǵa quıady,
Shuqanaqqa dáneńe joq. Су ағады, тас қалады. Sý aǵady, tas qalady. Көлдің құты кетсе,
Көкқұтан бір жыл бұрын кетеді. Kóldiń quty ketse,
Kókqutan bir jyl buryn ketedi. Су жұмсақ, тамшылап тасты теседі,
От жұмсақ, темірді балқытады. Sý jumsaq, tamshylap tasty tesedi,
Ot jumsaq, temirdi balqytady. Тау да шөгеді, су да солады. Taý da shógedi, sý da solady. Шөлдегенге сағым су болып көрінер. Shóldegenge saǵym sý bolyp kóriner. Жер - ел ырысы. Jer - el yrysy. Жеріне қарай астығы. Jerine qaraı astyǵy. Отырған жерден отын кес. Otyrǵan jerden otyn kes. Көрмеген жер таныс болмас,
Көрінген жер алыс болмас.
Әр нәрсенің болжауы бар,
Ши жуандап қамыс болмас. Kórmegen jer tanys bolmas,
Kóringen jer alys bolmas.
Ár nárseniń boljaýy bar,
Shı jýandap qamys bolmas. Жер қазына,
Су - алтын,
Мал - байлық. Jer qazyna,
Sý - altyn,
Mal - baılyq. Жерсіз ел тұл,
Елсіз жер тұл. Jersiz el tul,
Elsiz jer tul. Көкте байлау,
Жерде тұрлау жоқ. Kókte baılaý,
Jerde turlaý joq. Жер құлағы жетеу. Jer qulaǵy jeteý. Ер күйігінен жер күйігі жаман. Er kúıiginen jer kúıigi jaman. Айдың жартысы жарық,
жартысы қараңғы. Aıdyń jartysy jaryq,
jartysy qarańǵy. Бұлт ала, жер шала. Bult ala, jer shala. Жел - дауылдың шақырушысы. Jel - daýyldyń shaqyrýshysy. Жақын оттың жарығы күшті. Jaqyn ottyń jaryǵy kúshti. Даланың көркі - ағаш. Dalanyń kórki - aǵash. Қарағайда қырық бұтақ,
Біреуі ғана қамшыға сап. Qaraǵaıda qyryq butaq,
Bireýi ǵana qamshyǵa sap. Шетен кесілсе, шеттігі өсіп жетіледі. Sheten kesilse, shettigi ósip jetiledi. Шөлдеген адамға сағым - дария-су. Shóldegen adamǵa saǵym - darııa-sý. Жеміссіз ағаш жұтайды. Jemissiz aǵash jutaıdy. Гүл - шаттықтың белгісі. Gúl - shattyqtyń belgisi. Қураған терек құлап тынады. Qýraǵan terek qulap tynady. Боранды күні боқ құтырады,
Бала мен ит құтырады. Borandy kúni boq qutyrady,
Bala men ıt qutyrady. Сақырлаған аязда сары қамысты панала. Saqyrlaǵan aıazda sary qamysty panala. Ағын су - тегін су. Aǵyn sý - tegin sý. Үркер мен Айдың өзі біледі,
Есепшінің көзі біледі. Úrker men Aıdyń ózi biledi,
Esepshiniń kózi biledi. Көктем, көктем нұрын төккен. Kóktem, kóktem nuryn tókken. Зымыстан көрмей жаздың қадірін білмейсің. Zymystan kórmeı jazdyń qadirin bilmeısiń. Жазға жетсең, қыс күніңді ұмытпа. Jazǵa jetseń, qys kúnińdi umytpa. Қылышын сүйретіп қыс келеді. Qylyshyn súıretip qys keledi. Тау бұлағы сәнді, көл құрағы сәнді. Taý bulaǵy sándi, kól quraǵy sándi. Еділ басынан былғанып, сағасынан тұнады. Edil basynan bylǵanyp, saǵasynan tunady. Тұйық судың түбі - құрт. Tuıyq sýdyń túbi - qurt. Дария жанынан құдық қазба. Darııa janynan qudyq qazba. Өзен бойы тұрғанда,
Өзге жерге қонбаңыз. Ózen boıy turǵanda,
Ózge jerge qonbańyz. Қыдырдың қасында болғанша,
Бұлақтың басында бол. Qydyrdyń qasynda bolǵansha,
Bulaqtyń basynda bol. Су қадірін шөл зардабын шеккен біледі. Sý qadirin shól zardabyn shekken biledi. Су аяғы құрдым. Sý aıaǵy qurdym. Жаңбыр бір жауса, терек екі жауады. Jańbyr bir jaýsa, terek eki jaýady. Ағын су ақ татыр,
Ақ шабағы бал татыр. Aǵyn sý aq tatyr,
Aq shabaǵy bal tatyr. Теңізді төңіректегеннің несібесі егіз. Teńizdi tóńirektegenniń nesibesi egiz. Шөл жағалап қонба, көл жағалап қон. Shól jaǵalap qonba, kól jaǵalap qon. Қамыстың басы майда, түбі суда. Qamystyń basy maıda, túbi sýda. Жатқан тастың астымен су ақпайды. Jatqan tastyń astymen sý aqpaıdy. Көзіңді қалдыр -бұлақ көзін аша жүр,
Ізіңді қалдыр - жақсылық мұра шаша жүр,
Өзіңді қалдыр - бау өсіріп, жаса нұр. Kózińdi qaldyr -bulaq kózin asha júr,
Izińdi qaldyr - jaqsylyq mura shasha júr,
Ózińdi qaldyr - baý ósirip, jasa nur. Тұнық суда түлен туады. Tunyq sýda túlen týady. Қыстағы қар, жаздағы жаңбыр,
Жерге жауған нұр. Qystaǵy qar, jazdaǵy jańbyr,
Jerge jaýǵan nur. Қыстағы қар - жерге ырыс,
Жаздағы ылғал - елге ырыс. Qystaǵy qar - jerge yrys,
Jazdaǵy ylǵal - elge yrys. Нөсер алдында найзағай ойнайды. Nóser aldynda naızaǵaı oınaıdy. Күн жауса, тондыны ұрар. Kún jaýsa, tondyny urar. Ақ қар болса, ақ нан көп. Aq qar bolsa, aq nan kóp. Күн шыққан соң,
Қуарған суды Күн жұтады,
Күн батқан соң,
Суарған суды Жер жұтады. Kún shyqqan soń,
Qýarǵan sýdy Kún jutady,
Kún batqan soń,
Sýarǵan sýdy Jer jutady. Табиғат - тал бесік. Tabıǵat - tal besik. Жер _ ана, ел - бала. Jer _ ana, el - bala. Қара жерге халық ие. Qara jerge halyq ıe. Жер - таусылмайтын қазына. Jer - taýsylmaıtyn qazyna. Жер - ырыстың кіндігі,
Еңбек - ырыстың қазығы. Jer - yrystyń kindigi,
Eńbek - yrystyń qazyǵy. Жер тағдыры - ел тағдыры. Jer taǵdyry - el taǵdyry. Жер бауыры - жазық. Jer baýyry - jazyq. Сұлулық жерден өніп, көктен жауады. Sulýlyq jerden ónip, kókten jaýady. Жері байдың елі бай. Jeri baıdyń eli baı. Ағаш жапырағымен,
Жер топырағымен сәнді. Aǵash japyraǵymen,
Jer topyraǵymen sándi. Жер көңді жақсы көреді,
Ат жемді жақсы көреді. Jer kóńdi jaqsy kóredi,
At jemdi jaqsy kóredi. Жерін қорлаған жерленбей қалады. Jerin qorlaǵan jerlenbeı qalady. Жер тойынбай ел тойынбайды. Jer toıynbaı el toıynbaıdy. Сыр бойы - нұр бойы. Syr boıy - nur boıy. Жерге еткен жақсылық жерде қалмайды. Jerge etken jaqsylyq jerde qalmaıdy. Ел құты - қария,
Жер құты - дария. El quty - qarııa,
Jer quty - darııa. Жер отты болса, мал сүтті. Jer otty bolsa, mal sútti. Жердің сәні - егін, ердің сәні - білім. Jerdiń sáni - egin, erdiń sáni - bilim. Сорлы жерге аңбас шөп шығады. Sorly jerge ańbas shóp shyǵady. Мақтаның анасы - жер,
Атасы - су. Maqtanyń anasy - jer,
Atasy - sý. Қара жерге қар жауар,
Қарды көрген бір мұрат;
Қара жерден қар кетсе,
Жерді көрген бір мұрат. Qara jerge qar jaýar,
Qardy kórgen bir murat;
Qara jerden qar ketse,
Jerdi kórgen bir murat. Ормансыз жер жалаңаш,
Армансыз ер жалаңаш. Ormansyz jer jalańash,
Armansyz er jalańash. Құс қонбаған көл жетім,
Ел қонбаған жер жетім. Qus qonbaǵan kól jetim,
El qonbaǵan jer jetim. Ағын су өлмейді,
Асқар тау өлмейді,
Ай мен Күн өлмейді,
Қара Жер өлмейді. Aǵyn sý ólmeıdi,
Asqar taý ólmeıdi,
Aı men Kún ólmeıdi,
Qara Jer ólmeıdi. Кеудесі түкті Жер-ана,
Құт дарыт та, жарылқа. Keýdesi túkti Jer-ana,
Qut daryt ta, jarylqa. Адамды аздыратын - дерт,
Жерді аздыратын - өрт. Adamdy azdyratyn - dert,
Jerdi azdyratyn - órt. Арқан бойы жердің,
Тұсау бойы жақындығы бар. Arqan boıy jerdiń,
Tusaý boıy jaqyndyǵy bar. Көрмеген жердің ой-шұңқыры көп. Kórmegen jerdiń oı-shuńqyry kóp. Қара жерді жамандама,
Қайтып сонда барарсың.
Қауым елді жамандама,
Қарғысына қаларсың. Qara jerdi jamandama,
Qaıtyp sonda bararsyń.
Qaýym eldi jamandama,
Qarǵysyna qalarsyń. Мал семіз болса, төл егіз,
Жер семіз болса, дән егіз. Mal semiz bolsa, tól egiz,
Jer semiz bolsa, dán egiz. Қара жер қарыз арқаламайды. Qara jer qaryz arqalamaıdy. Малы жоқ деп ерден түңілме,
Шөбі жоқ деп жерден түңілме. Maly joq dep erden túńilme,
Shóbi joq dep jerden túńilme. Ер елімен жақсы,
Жер кенімен жақсы. Er elimen jaqsy,
Jer kenimen jaqsy. Батыр туса - ел ырысы,
Жаңбыр жауса - жер ырысы. Batyr týsa - el yrysy,
Jańbyr jaýsa - jer yrysy. Ай жарығы әлемге,
Шам жарыгы түбіне. Aı jaryǵy álemge,
Sham jarygy túbine. Жер құнары - саз. Jer qunary - saz. Егілмеген жер жетім,
Елінен айырылған ер жетім. Egilmegen jer jetim,
Elinen aıyrylǵan er jetim. Аспанда тіреу жоқ,
Жерде белдеу жоқ. Aspanda tireý joq,
Jerde beldeý joq. Жердің бақыты тайса,
Су сайға құлайды. Jerdiń baqyty taısa,
Sý saıǵa qulaıdy. Жер екеш жер де ауырады. Jer ekesh jer de aýyrady. Талқы - ерге пайда,
Тамшы - жерге пайда. Talqy - erge paıda,
Tamshy - jerge paıda. Жердің аласа-биігі бар,
Жолдың ашығы-тұйығы бар. Jerdiń alasa-bıigi bar,
Joldyń ashyǵy-tuıyǵy bar. Жер - қазына, су - гауһар. Jer - qazyna, sý - gaýһar. Алтын тағың болғанша,
Алақандай жерің болсын. Altyn taǵyń bolǵansha,
Alaqandaı jeriń bolsyn. Ай бетінде дақ бар. Aı betinde daq bar. Жер зымыранса, дүние қараң. Jer zymyransa, dúnıe qarań. Күн - күйеу, жер - қалыңдық. Kún - kúıeý, jer - qalyńdyq. Жер - жеті қат,
Аспан - алты қат. Jer - jeti qat,
Aspan - alty qat. Егесіз ел азар,
Иесіз жер тозар. Egesiz el azar,
Iesiz jer tozar. Күнде сызат жоқ. Kúnde syzat joq. Айды етегіңмен жаба алмайсың. Aıdy etegińmen jaba almaısyń. Ай ортақ, Күн ортақ. Aı ortaq, Kún ortaq. Ай астында жаңа жол. Aı astynda jańa jol. Ай күннен артық,
Күндіз Күнсіз де жарық. Aı kúnnen artyq,
Kúndiz Kúnsiz de jaryq. Күннің көзін балшықпен сылай алмайсың. Kúnniń kózin balshyqpen sylaı almaısyń. Ай шалқасынан туса, ай бойы аяз. Aı shalqasynan týsa, aı boıy aıaz. Ай арасы - толас. Aı arasy - tolas. Үркер - жұлдыздардың ағасы. Úrker - juldyzdardyń aǵasy. Үркер мен Ай ауыл-үй қонысты,
Үркер мен Ай тоғысты. Úrker men Aı aýyl-úı qonysty,
Úrker men Aı toǵysty. Бұлт қайда қонса,
Береке сонда қонар. Bult qaıda qonsa,
Bereke sonda qonar. Бұлт өзеннен бу алса жауады. Bult ózennen bý alsa jaýady. Ит күшіктеп сауын болмас,
Бұлт болмай жауын болмас. It kúshiktep saýyn bolmas,
Bult bolmaı jaýyn bolmas. Бұлт та бұйрықпен жауады. Bult ta buıryqpen jaýady. Бұлттанған күн жаумай қоймас. Bulttanǵan kún jaýmaı qoımas. Жел дауылды шақырады,
Бұлт жауынды шақырады. Jel daýyldy shaqyrady,
Bult jaýyndy shaqyrady. Өткен бұлттан жаңбыр күтпе. Ótken bulttan jańbyr kútpe. Жел жеріне, жекен суына. Jel jerine, jeken sýyna. Жел жебедей жерге тығады. Jel jebedeı jerge tyǵady. Жазғытұрымғы жел жардай атанды жығады. Jazǵyturymǵy jel jardaı atandy jyǵady. Көшерін жел біледі,
Қонарын сай біледі. Kósherin jel biledi,
Qonaryn saı biledi. От суымайды, сөнеді. Ot sýymaıdy, sónedi. Оттың ісі - қуырмақ,
Желдің ісі - суырмақ. Ottyń isi - qýyrmaq,
Jeldiń isi - sýyrmaq. Күйерің де, сүйерің де - от. Kúıeriń de, súıeriń de - ot. Пайдасыз бұлт теңізге жауады. Paıdasyz bult teńizge jaýady. Әуеде бұлт болса,
Жерде шерім етік ұртын томпайтар. Áýede bult bolsa,
Jerde sherim etik urtyn tompaıtar. Бір қап жел едік,
«Пыс» еттік те, басылдық. Bir qap jel edik,
«Pys» ettik te, basyldyq. Орман - жер сәулеті. Orman - jer sáýleti. Тегін ағаш тез қасында жатпайды. Tegin aǵash tez qasynda jatpaıdy. Жуан ағаштың жаңқасы мол. Jýan aǵashtyń jańqasy mol. Ағаш бір жерде өседі. Aǵash bir jerde ósedi. Нәзіктік талға жарасымды,
Қаттылық қайыңға жарасымды. Náziktik talǵa jarasymdy,
Qattylyq qaıyńǵa jarasymdy. Бетегесі шоңқайған қояндай. Betegesi shońqaıǵan qoıandaı. Тікеннен - гүл, заһардан - бал. Tikennen - gúl, zaһardan - bal. Тікен өскен жерге тікенек шығады,
Гүл өскен жерге гүл шығады. Tiken ósken jerge tikenek shyǵady,
Gúl ósken jerge gúl shyǵady. Қураған ағаш иілмейді,
Қураған шыбық егілмейді. Qýraǵan aǵash ıilmeıdi,
Qýraǵan shybyq egilmeıdi. Бір тал кессең, он тал ек. Bir tal kesseń, on tal ek. Мәуелі ағаш майысқақ. Máýeli aǵash maıysqaq. Мәуесі бардың әуесі бар. Máýesi bardyń áýesi bar. Жемісті ағаштың мәуесі төмен. Jemisti aǵashtyń máýesi tómen. Ағашы аласа болса да, алмасы тамаша. Aǵashy alasa bolsa da, almasy tamasha. Арша - орман анасы. Arsha - orman anasy. Тұқымы келіспей, түсімі келіспейді. Tuqymy kelispeı, túsimi kelispeıdi. Елемеген бұта көз шығарады. Elemegen buta kóz shyǵarady. Сабағы жаман жемістің дәні де жаман. Sabaǵy jaman jemistiń dáni de jaman. Миуасыз ағаштың бұтағы тік. Mıýasyz aǵashtyń butaǵy tik. Қисық ағаштың бұтағы да қисық. Qısyq aǵashtyń butaǵy da qısyq. Бұтағы көп ағашқа құс қонады. Butaǵy kóp aǵashqa qus qonady. Биік ағаш бұрын құлайды. Bıik aǵash buryn qulaıdy. Ғұмырыңды ұзартқың келсе, ағаш ек. Ǵumyryńdy uzartqyń kelse, aǵash ek. Аялы ағаш саялы. Aıaly aǵash saıaly. Қайқайып тұру терекке жарасар. Qaıqaıyp turý terekke jarasar. Қолағаш болса да, қолға тоқ болсын. Qolaǵash bolsa da, qolǵa toq bolsyn. Ағаш тамырынан су ішер. Aǵash tamyrynan sý isher. Бір құшақ ағаштан бір оқтық шығады. Bir qushaq aǵashtan bir oqtyq shyǵady. Биік ағаштың басын құрт жейді. Bıik aǵashtyń basyn qurt jeıdi. Жас ағашқа сүйеніп кәрі ағаш күнелтер. Jas aǵashqa súıenip kári aǵash kúnelter. Гүл патшасы - раушангүл. Gúl patshasy - raýshangúl. Ағаштан ағаш рең алады. Aǵashtan aǵash reń alady. Саяқты үйреткен - таяқ. Saıaqty úıretken - taıaq. Қыстың көзі - қырау. Qystyń kózi - qyraý. Қыс қысыларсың, жаз жазыларсың. Qys qysylarsyń, jaz jazylarsyń. Қыс қыстығын қылмаса,
Жаз жаздығын қылмайды. Qys qystyǵyn qylmasa,
Jaz jazdyǵyn qylmaıdy. Қарға қарқылдаса, қысты шақырады,
Қаз қаңқылдаса, жазды шақырады. Qarǵa qarqyldasa, qysty shaqyrady,
Qaz qańqyldasa, jazdy shaqyrady. Күн қораланса, күрегіңді сайла,
Ай қораланса, арысыңды сайла. Kún qoralansa, kúregińdi saıla,
Aı qoralansa, arysyńdy saıla. Бір Құдайға асы болма,
Жұлдыздарға қарсы болма. Bir Qudaıǵa asy bolma,
Juldyzdarǵa qarsy bolma. Түн тынышсыз болса, ұйқы қашады,
Күн тынышсыз болса, күлкі қашады. Tún tynyshsyz bolsa, uıqy qashady,
Kún tynyshsyz bolsa, kúlki qashady. Үркер жерге түспей жер қызбайды. Úrker jerge túspeı jer qyzbaıdy. Ертеңгі күн құлақтанса,
Еліңді жау шапқандай күйін.
Кешкі күн құлақтанса,
Келінің ұл тапқандай сүйін. Erteńgi kún qulaqtansa,
Elińdi jaý shapqandaı kúıin.
Keshki kún qulaqtansa,
Keliniń ul tapqandaı súıin. Арқада қыс болмаса, арқар ауып несі бар. Arqada qys bolmasa, arqar aýyp nesi bar. Сақырлаған сары аязда
Сары қамысты қыста,
Малыңа сая, өзіңе үй болады. Saqyrlaǵan sary aıazda
Sary qamysty qysta,
Malyńa saıa, ózińe úı bolady. Жаз сайға қонба,
Қонба қырға қонба. Jaz saıǵa qonba,
Qonba qyrǵa qonba. Қопалы жерге қонбаңыз,
Өрт шықса үй кетер,
Жар басына қонбаңыз,
Дауыл болса күй кетер. Qopaly jerge qonbańyz,
Órt shyqsa úı keter,
Jar basyna qonbańyz,
Daýyl bolsa kúı keter. Туған Ай тұрса,
Үркерге қарсы қарап.
Қыс түсер,
Шақырайып боран борап. Týǵan Aı tursa,
Úrkerge qarsy qarap.
Qys túser,
Shaqyraıyp boran borap. Үркер үйден көрінсе,
Үш ай тоқсан қысың бар.
Ел жатқанда жамбастан көрінсе,
Жаз шықпағанда несі бар. Úrker úıden kórinse,
Úsh aı toqsan qysyń bar.
El jatqanda jambastan kórinse,
Jaz shyqpaǵanda nesi bar. Үркерлі айдың бәрі қыс. Úrkerli aıdyń bári qys. Үркер шырқай берсе, күн суи береді,
Үркер төмендей берсе, күн жыли береді. Úrker shyrqaı berse, kún sýı beredi,
Úrker tómendeı berse, kún jylı beredi. Қатып қалған қайысқа сорпа бүркер,
Аспандағы жұлдыздың алтауы Үркер. Qatyp qalǵan qaıysqa sorpa búrker,
Aspandaǵy juldyzdyń altaýy Úrker. Жазда қонысыңды дөңге сал,
Қыста қонысыңды көңге сал. Jazda qonysyńdy dóńge sal,
Qysta qonysyńdy kóńge sal. Көктем гүлмен көркем. Kóktem gúlmen kórkem. Жаздың бір күні
қыстың мың күніне татыр. Jazdyń bir kúni
qystyń myń kúnine tatyr. Қыс та қысырайды. Qys ta qysyraıdy. Жазда жадырасаң, қыста қалтырайсың. Jazda jadyrasań, qysta qaltyraısyń. От амалы - ойылған қыс,
Сәуір - сәнді қыс,
Зауза, саратан, сіздерден де қорқам. Ot amaly - oıylǵan qys,
Sáýir - sándi qys,
Zaýza, saratan, sizderden de qorqam. Үркер үйден көрінсе,
Үш айдан соң жаз болады. Úrker úıden kórinse,
Úsh aıdan soń jaz bolady. Қаңтар ауса, қар тұрмас. Qańtar aýsa, qar turmas. Наурыздан соң қыс болса,
Мизамнан соң жаз болмас. Naýryzdan soń qys bolsa,
Mızamnan soń jaz bolmas. Инедей тесіктен түйедей суық өтеді. Inedeı tesikten túıedeı sýyq ótedi. Түске дейін мүйіз, түстен кейін киіз. Túske deıin múıiz, tústen keıin kıiz. Жайлауы жақсының әр бұта түбі бір кесек ет. Jaılaýy jaqsynyń ár buta túbi bir kesek et. Төмен қонсаң, сел алар,
Биік қонсаң, жел алар. Tómen qonsań, sel alar,
Bıik qonsań, jel alar. Маусым - табаныңнан таусыл. Maýsym - tabanyńnan taýsyl. Аз болмай - жаз болмайды,
Жаз болмай - мәз болмайды. Az bolmaı - jaz bolmaıdy,
Jaz bolmaı - máz bolmaıdy. Қыс шілдеде жілік жүгірер,
Жаз шілдеде күлік жүгірер. Qys shildede jilik júgirer,
Jaz shildede kúlik júgirer. Судың пірі - Сүлеймен. Sýdyń piri - Súleımen. Бұлақ көрсең, көзін аш. Bulaq kórseń, kózin ash. Бұлақ басынан тұнады. Bulaq basynan tunady. Судың да сұрауы бар. Sýdyń da suraýy bar. Сулы жер құрақсыз болмас,
Таулы жер бұлақсыз болмас. Sýly jer quraqsyz bolmas,
Taýly jer bulaqsyz bolmas. Су патшасы - мұрап,
Түн патшасы - шырақ. Sý patshasy - murap,
Tún patshasy - shyraq. Сұмырай келсе су құрыр. Sumyraı kelse sý quryr. Сусыз жердің шөбі аясыз,
Ұлсыз елдің малы аясыз. Sýsyz jerdiń shóbi aıasyz,
Ulsyz eldiń maly aıasyz. Ел ағыны мен су ағыны бір. El aǵyny men sý aǵyny bir. Еділ суы бар болса, елге жетер. Edil sýy bar bolsa, elge jeter. Жайың басынан жел тұрса,
Жаз да болса қыс болар. Jaıyń basynan jel tursa,
Jaz da bolsa qys bolar. Теңіз дәмі - тамшыдан. Teńiz dámi - tamshydan. Терең судың ағысы білінбес. Tereń sýdyń aǵysy bilinbes. Алпыс күн тасыған су алты күнде қайтар. Alpys kún tasyǵan sý alty kúnde qaıtar. Терең құдықтың суы тәтті. Tereń qudyqtyń sýy tátti. Шөлдегі шұқанақ суға толмас. Shóldegi shuqanaq sýǵa tolmas. Сағадағы су ішер, аяқтағы у ішер. Saǵadaǵy sý isher, aıaqtaǵy ý isher. Өзен жағалағанның өзегі талмас. Ózen jaǵalaǵannyń ózegi talmas. Саяз су сарқырап ағады. Saıaz sý sarqyrap aǵady. Тама берсе, тамшыдан дария болар. Tama berse, tamshydan darııa bolar. Толықсып аққан дария - мейірманды қария. Tolyqsyp aqqan darııa - meıirmandy qarııa. Шолақ сай тез тасиды. Sholaq saı tez tasıdy. Ағын судың арамдығы жоқ. Aǵyn sýdyń aramdyǵy joq. Тау кезеңсіз болмас,
Өлке өзенсіз болмас. Taý kezeńsiz bolmas,
Ólke ózensiz bolmas. Көлдің көркі - құрақ,
Таудың көркі - бұлақ. Kóldiń kórki - quraq,
Taýdyń kórki - bulaq. Қалған көлге бақа айғыр. Qalǵan kólge baqa aıǵyr. Бақа сисе, көлге сеп. Baqa sıse, kólge sep. Көл азса, сазаны кетіп, табаны қалады.
Ел азса, жақсысы кетіп, жаманы қалады. Kól azsa, sazany ketip, tabany qalady.
El azsa, jaqsysy ketip, jamany qalady. Көп жүрген көгерер,
Көл аққан жерге нұр кірер. Kóp júrgen kógerer,
Kól aqqan jerge nur kirer. Нұр - Ай сұлулығы,
Су - сай сұлулығы. Nur - Aı sulýlyǵy,
Sý - saı sulýlyǵy. Тау бұлағымен көрікті,
Бұлақ құрағымен көрікті. Taý bulaǵymen kórikti,
Bulaq quraǵymen kórikti. Көктің суын көптен аяма. Kóktiń sýyn kópten aıama. Құзда қар ерімес. Quzda qar erimes. Өзен көлге, көл елге құяды. Ózen kólge, kól elge quıady. Бидің жолы - ақ, судың жолы - сара. Bıdiń joly - aq, sýdyń joly - sara. Арнасыз жерден су ақпайды. Arnasyz jerden sý aqpaıdy. Басында бұлағы бар өзен ұзақ ағады. Basynda bulaǵy bar ózen uzaq aǵady. Сағым суға сусының қанбас. Saǵym sýǵa sýsynyń qanbas. Жылға суы таусылса, тау тесіледі. Jylǵa sýy taýsylsa, taý tesiledi. Кімнің отын оттасаң, соның суын ішерсің. Kimniń otyn ottasań, sonyń sýyn ishersiń. Су бір аққан жерінен мың ағар. Sý bir aqqan jerinen myń aǵar. Су анасы - бұлақ,
Сөз анасы - құлақ. Sý anasy - bulaq,
Sóz anasy - qulaq. Көл жағалаған өлмес. Kól jaǵalaǵan ólmes. Көрмеген көлде естімеген құстың үні бар. Kórmegen kólde estimegen qustyń úni bar. Қырдағыға жаңбыр жауса,
Шыңдағыға қар жауар. Qyrdaǵyǵa jańbyr jaýsa,
Shyńdaǵyǵa qar jaýar. Бүгінгі қар - ертеңгі нәр. Búgingi qar - erteńgi nár. Сұлу дегенге су да риза. Sulý degenge sý da rıza. Күріштің күні сумен. Kúrishtiń kúni sýmen. Жер байдікі, су сайдікі. Jer baıdiki, sý saıdiki. Ағын су арнасын табады. Aǵyn sý arnasyn tabady. Шал болғанмен қария болмас,
Шалшық су жиналып дария болмас. Shal bolǵanmen qarııa bolmas,
Shalshyq sý jınalyp darııa bolmas. Найзағай көп болса, жаңбыр аз. Naızaǵaı kóp bolsa, jańbyr az. Сылдырсыз аққан судан без. Syldyrsyz aqqan sýdan bez. Жұма жауса, сенбі тынар,
Сенбі жауса, қашан тынар? Juma jaýsa, senbi tynar,
Senbi jaýsa, qashan tynar? Бұлаққа бұлақ қосылса, егізбіз дер,
Көлге көл қосылса, теңізбіз дер. Bulaqqa bulaq qosylsa, egizbiz der,
Kólge kól qosylsa, teńizbiz der. Алыстан үрген ит қаппас,
Төбеге төменнен су ақпас. Alystan úrgen ıt qappas,
Tóbege tómennen sý aqpas. Су бергеннің сауабы бар,
Су төккеннің сұрауы бар. Sý bergenniń saýaby bar,
Sý tókkenniń suraýy bar. Елдің құты белеңде,
Судың құты тереңде. Eldiń quty beleńde,
Sýdyń quty tereńde. Кірді сумен жуады, суды немен жуады? Kirdi sýmen jýady, sýdy nemen jýady? Қысқы шілдеде ну сақта,
Жазғы шілдеде су сақта. Qysqy shildede ný saqta,
Jazǵy shildede sý saqta. Бұлақ суын теңізге сүйрейді. Bulaq sýyn teńizge súıreıdi. Ойламаған ми сасиды,
Ақпаған су сасиды. Oılamaǵan mı sasıdy,
Aqpaǵan sý sasıdy. Сасық суға ащы бұта бітеді,
Сасық суда бақа айғырлық етеді. Sasyq sýǵa aщy buta bitedi,
Sasyq sýda baqa aıǵyrlyq etedi.
