Тәрбие туралы 139
Бала тәрбиесі бесіктен.
Bala tárbıesi besikten.
Қар қылаумен өседі,
Бала сылаумен өседі. Qar qylaýmen ósedi,
Bala sylaýmen ósedi. Таяқтау оңай, тәрбиелеу қиын. Taıaqtaý ońaı, tárbıeleý qıyn. Тұңғышыңды дұрыс үйретсең
Соңғылары өздері үйренеді. Tuńǵyshyńdy durys úıretseń
Sońǵylary ózderi úırenedi. Алдыңғы арбаның доңғалағы қайда жүрсе,
Соңғы арбаның доңғалағы сонда жүріеді. Aldyńǵy arbanyń dońǵalaǵy qaıda júrse,
Sońǵy arbanyń dońǵalaǵy sonda júriedi. Ағадан - ақыл, атадан - нақыл. Aǵadan - aqyl, atadan - naqyl. Ізет - ініден, әділдік - ағадан. Izet - iniden, ádildik - aǵadan. Мейірімділікті анадан үйрен,
Әділдікті данадан үйрен. Meıirimdilikti anadan úıren,
Ádildikti danadan úıren. Аяз би әліңді біл,
Құмырсқа жолыңды біл. Aıaz bı álińdi bil,
Qumyrsqa jolyńdy bil. Әкесі ұлын ұрып, түзетеді,
Анасы қызын ұрып, жүдетеді. Ákesi ulyn uryp, túzetedi,
Anasy qyzyn uryp, júdetedi. Аз-аздан үйреніп дана болар. Az-azdan úırenip dana bolar. Дұрыс қанаттанған түзу ұшар. Durys qanattanǵan túzý ushar. Балаға өз тіліңмен сөйлеме,
Өз тілімен сөйле. Balaǵa óz tilińmen sóıleme,
Óz tilimen sóıle. Балапан ұяда не көрсе,
Ұшқанда соны іледі. Balapan uıada ne kórse,
Ushqanda sony iledi. Тәрбиелі адам тағаланған атпен тең. Tárbıeli adam taǵalanǵan atpen teń. Балаға байқап сөйлесең, ақылыңа көнер,
Байқамай шет сөйлесең, көп ішінде өлер. Balaǵa baıqap sóıleseń, aqylyńa kóner,
Baıqamaı shet sóıleseń, kóp ishinde óler. Көш жүре түзелер. Kósh júre túzeler. Әркім өз бойына тон пішеді. Árkim óz boıyna ton pishedi. Көлеңкеге қарап көйлек пішпес болар. Kóleńkege qarap kóılek pishpes bolar. Қызы анадан үйренбей өнеге алмас,
Ұлы атадан үйренбей сапар шекпес. Qyzy anadan úırenbeı ónege almas,
Uly atadan úırenbeı sapar shekpes. Ана сүтімен бітпеген қасиет
Тана сүтімен сіңбейді. Ana sútimen bitpegen qasıet
Tana sútimen sińbeıdi. Әдептілік - әдемілік. Ádeptilik - ádemilik. Әдептілік белгісі - иіліп сәлем бергені. Ádeptilik belgisi - ıilip sálem bergeni. Әдепсіз өскен адамнан
Тәртіппен өскен тал артық. Ádepsiz ósken adamnan
Tártippen ósken tal artyq. Әдепсіз аяқ боқ басар. Ádepsiz aıaq boq basar. Әдеп әдет емес, жөн - әдет. Ádep ádet emes, jón - ádet. Дәстүрдіц озығы бар, тозығы бар. Dástúrdits ozyǵy bar, tozyǵy bar. Тозаң басқан құдық та бір,
Тозығы жеткен ғұрып та бір. Tozań basqan qudyq ta bir,
Tozyǵy jetken ǵuryp ta bir. Ағаштан ағаш сәнін алады,
Адамнан адам тәлім алады. Aǵashtan aǵash sánin alady,
Adamnan adam tálim alady. Жақсыға ізет,
Жаманды күзет. Jaqsyǵa izet,
Jamandy kúzet. Ас ішсең, аяғыңды жина. As ishseń, aıaǵyńdy jına. Үйге кіргенде дыбыс қыл,
Ентелемей дұрыс кір. Úıge kirgende dybys qyl,
Entelemeı durys kir. Бір адамға қадірің жүрмесе,
Екі адамға күлкі боларсың. Bir adamǵa qadiriń júrmese,
Eki adamǵa kúlki bolarsyń. Үйден ұзап шықсаң,
Қатыныңа қадірің артады.
Ауылдан ұзап шықсаң,
Жақыныңа қадірің артады. Úıden uzap shyqsań,
Qatynyńa qadiriń artady.
Aýyldan uzap shyqsań,
Jaqynyńa qadiriń artady. Өз қадірін білмеген,
Қадірлінің қадірін білмес. Óz qadirin bilmegen,
Qadirliniń qadirin bilmes. Болмасаң да ұқсап бақ. Bolmasań da uqsap baq. Қадіріңді білмегенге қадіріңді кетірме. Qadirińdi bilmegenge qadirińdi ketirme. Бүгінгі ашуыңды ертеңге қалдыр. Búgingi ashýyńdy erteńge qaldyr. Тақиялы бас талайды көреді. Taqııaly bas talaıdy kóredi. Кісі есігі - темір (тоң) есік. Kisi esigi - temir (toń) esik. Тәтті өмірдің сұрауы қатты. Tátti ómirdiń suraýy qatty. Тек жүрсең - тоқ жүресің. Tek júrseń - toq júresiń. Гүл бар жерде тікен бар. Gúl bar jerde tiken bar. Отырған адам үйге кіргенге орын берер. Otyrǵan adam úıge kirgenge oryn berer. Қамысты бос ұстасаң қол кесер. Qamysty bos ustasań qol keser. Ине өткен жерден жіп те өтеді. Ine ótken jerden jip te ótedi. Құрмет етсең - құрмет көресің. Qurmet etseń - qurmet kóresiń. Бас - тымақтың үлгісі. Bas - tymaqtyń úlgisi. Сұрағаннан берген артық. Suraǵannan bergen artyq. Шүкіршілік қылғанның ырысы артық. Shúkirshilik qylǵannyń yrysy artyq. Біреу білмегенді біреу біледі,
Біреу жылайтынға біреу күледі. Bireý bilmegendi bireý biledi,
Bireý jylaıtynǵa bireý kúledi. Бес саусақ бірдей емес. Bes saýsaq birdeı emes. Тәттінің дәмсізі, балдын, уы бар. Táttiniń dámsizi, baldyn, ýy bar. Алтын мен күміс, әманда, таспен бірге жатады Altyn men kúmis, ámanda, taspen birge jatady Ағадан қалғанды іні киіп өседі,
Ападан қалғанды сіңлі киіп өседі,
Көрмегендерін ойына түйіп өседі. Aǵadan qalǵandy ini kıip ósedi,
Apadan qalǵandy sińli kıip ósedi,
Kórmegenderin oıyna túıip ósedi. Өз білмегеніңді кісіден сұра,
Үлкен болмаса, кішіден сұра. Óz bilmegenińdi kisiden sura,
Úlken bolmasa, kishiden sura. Отының болмаса, көршіден сұра,
Өзің білмесең, кісіден сұра. Otynyń bolmasa, kórshiden sura,
Óziń bilmeseń, kisiden sura. Көрегенді көнеден сұра,
Көне білмесе, көп жүргеннен сұра. Kóregendi kóneden sura,
Kóne bilmese, kóp júrgennen sura. Көргенді кісі көргенін айтар,
Көргенсіз кісі бергенін айтар. Kórgendi kisi kórgenin aıtar,
Kórgensiz kisi bergenin aıtar. Көргені бар көргенін істейді,
Көргені жоқ ойына келгенін істейді. Kórgeni bar kórgenin isteıdi,
Kórgeni joq oıyna kelgenin isteıdi. Көз көруге, құлақ естуге тоймайды. Kóz kórýge, qulaq estýge toımaıdy. Көргенсіз десе кек тұтпа,
Көргеніңнен көрмегенің көп. Kórgensiz dese kek tutpa,
Kórgenińnen kórmegeniń kóp. Кергенсіз дегенге ашуланба,
Көрмей білмейсің. Kergensiz degenge ashýlanba,
Kórmeı bilmeısiń. Көрген көргенін істейді,
Көсеу түрткенін істейді. Kórgen kórgenin isteıdi,
Kóseý túrtkenin isteıdi. Көрмегенге көсеу таң. Kórmegenge kóseý tań. Көп жасаған білмейді,
Көп көрген біледі. Kóp jasaǵan bilmeıdi,
Kóp kórgen biledi. Көргеннен көрмегенің көп,
Білгеннен білмегенің көп. Kórgennen kórmegeniń kóp,
Bilgennen bilmegeniń kóp. Сыпырғышың жаман болса, шаңға өкпелеме. Sypyrǵyshyń jaman bolsa, shańǵa ókpeleme. Қатаң болсаң, қашады,
Босаң болсаң, аяққа басады. Qatań bolsań, qashady,
Bosań bolsań, aıaqqa basady. Адасқанды артындағысы біледі,
Жаңылғанды жанындағысы біледі. Adasqandy artyndaǵysy biledi,
Jańylǵandy janyndaǵysy biledi. Бұрынғының адамынан ақыл сұра,
Бұрын қонғаннан қоныс сұра. Burynǵynyń adamynan aqyl sura,
Buryn qonǵannan qonys sura. Тазалық - иманның жартысы. Tazalyq - ımannyń jartysy. Қарғыстың ең жаманы -
Өзің білме, білгеннің тілін алма. Qarǵystyń eń jamany -
Óziń bilme, bilgenniń tilin alma. Өзіңнен бір жас үлкеннен ақыл сұра. Ózińnen bir jas úlkennen aqyl sura. Май пілікті көмсе, шам сөнеді. Maı pilikti kómse, sham sónedi. Елгезек екі айтқызбайды. Elgezek eki aıtqyzbaıdy. Ауру қалса да, әдет қалмайды. Aýrý qalsa da, ádet qalmaıdy. Сүйекпен кірген мінез сүйекпен кетеді. Súıekpen kirgen minez súıekpen ketedi. Ескі киімді баптағаның -
Жаңа киімді сақтағаның. Eski kıimdi baptaǵanyń -
Jańa kıimdi saqtaǵanyń. Бір ауызға екі елі қакпақ. Bir aýyzǵa eki eli qakpaq. Отқа салып ерітсең де,
Алтын, сірә, жез болмас.
Аяққа шұлғау қылсаң да,
Асыл жібек бөз болмас. Otqa salyp eritseń de,
Altyn, sirá, jez bolmas.
Aıaqqa shulǵaý qylsań da,
Asyl jibek bóz bolmas. Қазаннан қара нәрсе жоқ,
Ассаң, қарын тойдырар.
Қардан аппақ нәрсе жоқ,
Ұстасаң, қолды тоңдырар. Qazannan qara nárse joq,
Assań, qaryn toıdyrar.
Qardan appaq nárse joq,
Ustasań, qoldy tońdyrar. Ауру емес, сау емес,
Мінезді қалай жазамыз? Aýrý emes, saý emes,
Minezdi qalaı jazamyz? Өнегенің өрісі кең. Ónegeniń órisi keń. Өзі жығылған өкінбес. Ózi jyǵylǵan ókinbes. Тайып жығылған таянып тұрар. Taıyp jyǵylǵan taıanyp turar. Пышағыңды өткір қайра,
Не кесеріңді білмесең.
Көрінгенге сырыңды айтпа,
Не десеріңді білмесең. Pyshaǵyńdy ótkir qaıra,
Ne keserińdi bilmeseń.
Kóringenge syryńdy aıtpa,
Ne deserińdi bilmeseń. Түкіргеннің де түбі бар. Túkirgenniń de túbi bar. Жыраққа қойсаң, жақыннан аларсың. Jyraqqa qoısań, jaqynnan alarsyń. Қабағанға қаптырма,
Тебегенге тептірме. Qabaǵanǵa qaptyrma,
Tebegenge teptirme. Шам жарығы түбіне түспейді. Sham jaryǵy túbine túspeıdi. Үлкеннің өмірі уәжіп. Úlkenniń ómiri ýájip. Жаза баспас қадам жоқ,
Жаңылмайтын адам жоқ. Jaza baspas qadam joq,
Jańylmaıtyn adam joq. Қолдан Құдай жасалмайды. Qoldan Qudaı jasalmaıdy. Өрттің өзінен бұрын түтіні көзге түседі. Órttiń ózinen buryn tútini kózge túsedi. Кісі айыбын ашқаннан жапқан кісілік. Kisi aıybyn ashqannan japqan kisilik. Ақылдан жақын дос бар ма?
Ашудан жаман қас бар ма?
Жиырма бестен артық жас бар ма?
Қымыздан дәмді ас бар ма? Aqyldan jaqyn dos bar ma?
Ashýdan jaman qas bar ma?
Jıyrma besten artyq jas bar ma?
Qymyzdan dámdi as bar ma? Дарияға ат салмай тұрып өткелін тап. Darııaǵa at salmaı turyp ótkelin tap. Тікен де гүлін қорғайды. Tiken de gúlin qorǵaıdy. Екі аяқ бір етікке сыймайды. Eki aıaq bir etikke syımaıdy. Қыста жалаңаш жатпа,
Жазда өзің білесің. Qysta jalańash jatpa,
Jazda óziń bilesiń. Шыбынға шоқпар көтермес болар. Shybynǵa shoqpar kótermes bolar. Өткендерін ескерген -
Өскендіктің белгісі.
Өткендерін ұмытқан -
Өшкендіктің белгісі. Ótkenderin eskergen -
Óskendiktiń belgisi.
Ótkenderin umytqan -
Óshkendiktiń belgisi. Жақсылықтың үлгісі -
Жанып тұрған шамдай.
Шешеннің сөзі -
Ағып тұрған балдай. Jaqsylyqtyń úlgisi -
Janyp turǵan shamdaı.
Sheshenniń sózi -
Aǵyp turǵan baldaı. Ескі темір біз болмас,
Ескі мата бөз болмас. Eski temir biz bolmas,
Eski mata bóz bolmas. Оң қолың сол қолыңа арашашы болсын. Oń qolyń sol qolyńa arashashy bolsyn. Үлкен үйдегі күлсе,
Кіші үйдегі езу тартар. Úlken úıdegi kúlse,
Kishi úıdegi ezý tartar. Кетпеннің басын бассаң,
Сабы өзіңе тиеді. Ketpenniń basyn bassań,
Saby ózińe tıedi. Тасты бассаң кетілер,
Сазды бассаң жетілер. Tasty bassań ketiler,
Sazdy bassań jetiler. Әр елден келін келер,
Әр түрлі ырым келер. Ár elden kelin keler,
Ár túrli yrym keler. Ырысқа қарай ұл өсер,
Ананы көріп қыз өсер. Yrysqa qaraı ul óser,
Anany kórip qyz óser. Қызды асырай алмаған күң етер,
Ұлды асырай алмаған құл етер. Qyzdy asyraı almaǵan kúń eter,
Uldy asyraı almaǵan qul eter. Қарағайға қарай тал өсер,
Қатарына қарай бала өсер. Qaraǵaıǵa qaraı tal óser,
Qataryna qaraı bala óser. Таршылық адамды шынықтырады,
Баршылық адамгершілікті ұмыттырады. Tarshylyq adamdy shynyqtyrady,
Barshylyq adamgershilikti umyttyrady. Таршылық болмай, кеңшілік болмайды. Tarshylyq bolmaı, keńshilik bolmaıdy. Ана алдында - құрмет,
Ата алдында - қызмет. Ana aldynda - qurmet,
Ata aldynda - qyzmet. Жасы кіші ініні
Ақылы асса, аға түт.
Жасы үлкен ағаны
Жақсы сыйлап, жаға тұт. Jasy kishi inini
Aqyly assa, aǵa tút.
Jasy úlken aǵany
Jaqsy syılap, jaǵa tut. Жақсыға құрмет -
Жас жаранға міндет. Jaqsyǵa qurmet -
Jas jaranǵa mindet. Ескі киім - жаңа киімнің қорғаушысы. Eski kıim - jańa kıimniń qorǵaýshysy. Жоқ табылмайды емес,
Іздеуі жетіспейді;
Адам бермейді емес,
Сұрауы жетіспейді. Joq tabylmaıdy emes,
Izdeýi jetispeıdi;
Adam bermeıdi emes,
Suraýy jetispeıdi. Қанаттыға қақтырма,
Тұмсықтыға шоқытпа. Qanattyǵa qaqtyrma,
Tumsyqtyǵa shoqytpa. Ұлы - ұрымға, қызы - Қырымға. Uly - urymǵa, qyzy - Qyrymǵa. Еменді и, иілетін кезінде,
Баланы үйрет, үйренетін кезінде. Emendi ı, ıiletin kezinde,
Balany úıret, úırenetin kezinde. Болат қынға тоқтайды,
Тентек көпке тоқтайды,
Жомарт жоққа тоқтайды. Bolat qynǵa toqtaıdy,
Tentek kópke toqtaıdy,
Jomart joqqa toqtaıdy. Салтын білмеген сауапты түсінбейді. Saltyn bilmegen saýapty túsinbeıdi. Жаңылмайтын жақ жоқ,
Сүрінбейтін тұяң жоқ. Jańylmaıtyn jaq joq,
Súrinbeıtin tuıań joq. Үлкен иманды болса,
Кіші ибалы болады. Úlken ımandy bolsa,
Kishi ıbaly bolady. Қостың кішісі болғанша,
Иттің күшігі бол. Qostyń kishisi bolǵansha,
Ittiń kúshigi bol. Істегенің маған жақсы,
Үйренгенің өзіңе жақсы. Istegeniń maǵan jaqsy,
Úırengeniń ózińe jaqsy. Әдеп бастауы - тәрбие. Ádep bastaýy - tárbıe. Ескіні еске алмай, жаңа жадыңа түспейді. Eskini eske almaı, jańa jadyńa túspeıdi. Атаңа не істесең, алдыңа сол келер. Atańa ne isteseń, aldyńa sol keler. Жаман деген атпен жасағанша,
Жақсы деген атпен жаныңды қи. Jaman degen atpen jasaǵansha,
Jaqsy degen atpen janyńdy qı. Жақсы атағыңды жоғалтқанша,
Жұлыныңды үз. Jaqsy ataǵyńdy joǵaltqansha,
Julynyńdy úz. Құдай сұлу етпесе, бәрі бекер,
Опа-далап бүгін жаққан ертең кетер. Qudaı sulý etpese, bári beker,
Opa-dalap búgin jaqqan erteń keter. Қанағат қарын тойғызар,
Қанағатсыз жалғыз атын сойғызар. Qanaǵat qaryn toıǵyzar,
Qanaǵatsyz jalǵyz atyn soıǵyzar. Сомсынғанға балға бар,
Қомсынғанға Алла бар. Somsynǵanǵa balǵa bar,
Qomsynǵanǵa Alla bar. Тәрбие - тәртіптің құлы,
Тәртіпті - елдің құлы. Tárbıe - tártiptiń quly,
Tártipti - eldiń quly. Балаңды беске дейін патшаңдай сыйла,
Он беске дейін құлыңдай жұмса,
Он бестен асса, жан досыңдай құрметте. Balańdy beske deıin patshańdaı syıla,
On beske deıin qulyńdaı jumsa,
On besten assa, jan dosyńdaı qurmette.
Бала сылаумен өседі. Qar qylaýmen ósedi,
Bala sylaýmen ósedi. Таяқтау оңай, тәрбиелеу қиын. Taıaqtaý ońaı, tárbıeleý qıyn. Тұңғышыңды дұрыс үйретсең
Соңғылары өздері үйренеді. Tuńǵyshyńdy durys úıretseń
Sońǵylary ózderi úırenedi. Алдыңғы арбаның доңғалағы қайда жүрсе,
Соңғы арбаның доңғалағы сонда жүріеді. Aldyńǵy arbanyń dońǵalaǵy qaıda júrse,
Sońǵy arbanyń dońǵalaǵy sonda júriedi. Ағадан - ақыл, атадан - нақыл. Aǵadan - aqyl, atadan - naqyl. Ізет - ініден, әділдік - ағадан. Izet - iniden, ádildik - aǵadan. Мейірімділікті анадан үйрен,
Әділдікті данадан үйрен. Meıirimdilikti anadan úıren,
Ádildikti danadan úıren. Аяз би әліңді біл,
Құмырсқа жолыңды біл. Aıaz bı álińdi bil,
Qumyrsqa jolyńdy bil. Әкесі ұлын ұрып, түзетеді,
Анасы қызын ұрып, жүдетеді. Ákesi ulyn uryp, túzetedi,
Anasy qyzyn uryp, júdetedi. Аз-аздан үйреніп дана болар. Az-azdan úırenip dana bolar. Дұрыс қанаттанған түзу ұшар. Durys qanattanǵan túzý ushar. Балаға өз тіліңмен сөйлеме,
Өз тілімен сөйле. Balaǵa óz tilińmen sóıleme,
Óz tilimen sóıle. Балапан ұяда не көрсе,
Ұшқанда соны іледі. Balapan uıada ne kórse,
Ushqanda sony iledi. Тәрбиелі адам тағаланған атпен тең. Tárbıeli adam taǵalanǵan atpen teń. Балаға байқап сөйлесең, ақылыңа көнер,
Байқамай шет сөйлесең, көп ішінде өлер. Balaǵa baıqap sóıleseń, aqylyńa kóner,
Baıqamaı shet sóıleseń, kóp ishinde óler. Көш жүре түзелер. Kósh júre túzeler. Әркім өз бойына тон пішеді. Árkim óz boıyna ton pishedi. Көлеңкеге қарап көйлек пішпес болар. Kóleńkege qarap kóılek pishpes bolar. Қызы анадан үйренбей өнеге алмас,
Ұлы атадан үйренбей сапар шекпес. Qyzy anadan úırenbeı ónege almas,
Uly atadan úırenbeı sapar shekpes. Ана сүтімен бітпеген қасиет
Тана сүтімен сіңбейді. Ana sútimen bitpegen qasıet
Tana sútimen sińbeıdi. Әдептілік - әдемілік. Ádeptilik - ádemilik. Әдептілік белгісі - иіліп сәлем бергені. Ádeptilik belgisi - ıilip sálem bergeni. Әдепсіз өскен адамнан
Тәртіппен өскен тал артық. Ádepsiz ósken adamnan
Tártippen ósken tal artyq. Әдепсіз аяқ боқ басар. Ádepsiz aıaq boq basar. Әдеп әдет емес, жөн - әдет. Ádep ádet emes, jón - ádet. Дәстүрдіц озығы бар, тозығы бар. Dástúrdits ozyǵy bar, tozyǵy bar. Тозаң басқан құдық та бір,
Тозығы жеткен ғұрып та бір. Tozań basqan qudyq ta bir,
Tozyǵy jetken ǵuryp ta bir. Ағаштан ағаш сәнін алады,
Адамнан адам тәлім алады. Aǵashtan aǵash sánin alady,
Adamnan adam tálim alady. Жақсыға ізет,
Жаманды күзет. Jaqsyǵa izet,
Jamandy kúzet. Ас ішсең, аяғыңды жина. As ishseń, aıaǵyńdy jına. Үйге кіргенде дыбыс қыл,
Ентелемей дұрыс кір. Úıge kirgende dybys qyl,
Entelemeı durys kir. Бір адамға қадірің жүрмесе,
Екі адамға күлкі боларсың. Bir adamǵa qadiriń júrmese,
Eki adamǵa kúlki bolarsyń. Үйден ұзап шықсаң,
Қатыныңа қадірің артады.
Ауылдан ұзап шықсаң,
Жақыныңа қадірің артады. Úıden uzap shyqsań,
Qatynyńa qadiriń artady.
Aýyldan uzap shyqsań,
Jaqynyńa qadiriń artady. Өз қадірін білмеген,
Қадірлінің қадірін білмес. Óz qadirin bilmegen,
Qadirliniń qadirin bilmes. Болмасаң да ұқсап бақ. Bolmasań da uqsap baq. Қадіріңді білмегенге қадіріңді кетірме. Qadirińdi bilmegenge qadirińdi ketirme. Бүгінгі ашуыңды ертеңге қалдыр. Búgingi ashýyńdy erteńge qaldyr. Тақиялы бас талайды көреді. Taqııaly bas talaıdy kóredi. Кісі есігі - темір (тоң) есік. Kisi esigi - temir (toń) esik. Тәтті өмірдің сұрауы қатты. Tátti ómirdiń suraýy qatty. Тек жүрсең - тоқ жүресің. Tek júrseń - toq júresiń. Гүл бар жерде тікен бар. Gúl bar jerde tiken bar. Отырған адам үйге кіргенге орын берер. Otyrǵan adam úıge kirgenge oryn berer. Қамысты бос ұстасаң қол кесер. Qamysty bos ustasań qol keser. Ине өткен жерден жіп те өтеді. Ine ótken jerden jip te ótedi. Құрмет етсең - құрмет көресің. Qurmet etseń - qurmet kóresiń. Бас - тымақтың үлгісі. Bas - tymaqtyń úlgisi. Сұрағаннан берген артық. Suraǵannan bergen artyq. Шүкіршілік қылғанның ырысы артық. Shúkirshilik qylǵannyń yrysy artyq. Біреу білмегенді біреу біледі,
Біреу жылайтынға біреу күледі. Bireý bilmegendi bireý biledi,
Bireý jylaıtynǵa bireý kúledi. Бес саусақ бірдей емес. Bes saýsaq birdeı emes. Тәттінің дәмсізі, балдын, уы бар. Táttiniń dámsizi, baldyn, ýy bar. Алтын мен күміс, әманда, таспен бірге жатады Altyn men kúmis, ámanda, taspen birge jatady Ағадан қалғанды іні киіп өседі,
Ападан қалғанды сіңлі киіп өседі,
Көрмегендерін ойына түйіп өседі. Aǵadan qalǵandy ini kıip ósedi,
Apadan qalǵandy sińli kıip ósedi,
Kórmegenderin oıyna túıip ósedi. Өз білмегеніңді кісіден сұра,
Үлкен болмаса, кішіден сұра. Óz bilmegenińdi kisiden sura,
Úlken bolmasa, kishiden sura. Отының болмаса, көршіден сұра,
Өзің білмесең, кісіден сұра. Otynyń bolmasa, kórshiden sura,
Óziń bilmeseń, kisiden sura. Көрегенді көнеден сұра,
Көне білмесе, көп жүргеннен сұра. Kóregendi kóneden sura,
Kóne bilmese, kóp júrgennen sura. Көргенді кісі көргенін айтар,
Көргенсіз кісі бергенін айтар. Kórgendi kisi kórgenin aıtar,
Kórgensiz kisi bergenin aıtar. Көргені бар көргенін істейді,
Көргені жоқ ойына келгенін істейді. Kórgeni bar kórgenin isteıdi,
Kórgeni joq oıyna kelgenin isteıdi. Көз көруге, құлақ естуге тоймайды. Kóz kórýge, qulaq estýge toımaıdy. Көргенсіз десе кек тұтпа,
Көргеніңнен көрмегенің көп. Kórgensiz dese kek tutpa,
Kórgenińnen kórmegeniń kóp. Кергенсіз дегенге ашуланба,
Көрмей білмейсің. Kergensiz degenge ashýlanba,
Kórmeı bilmeısiń. Көрген көргенін істейді,
Көсеу түрткенін істейді. Kórgen kórgenin isteıdi,
Kóseý túrtkenin isteıdi. Көрмегенге көсеу таң. Kórmegenge kóseý tań. Көп жасаған білмейді,
Көп көрген біледі. Kóp jasaǵan bilmeıdi,
Kóp kórgen biledi. Көргеннен көрмегенің көп,
Білгеннен білмегенің көп. Kórgennen kórmegeniń kóp,
Bilgennen bilmegeniń kóp. Сыпырғышың жаман болса, шаңға өкпелеме. Sypyrǵyshyń jaman bolsa, shańǵa ókpeleme. Қатаң болсаң, қашады,
Босаң болсаң, аяққа басады. Qatań bolsań, qashady,
Bosań bolsań, aıaqqa basady. Адасқанды артындағысы біледі,
Жаңылғанды жанындағысы біледі. Adasqandy artyndaǵysy biledi,
Jańylǵandy janyndaǵysy biledi. Бұрынғының адамынан ақыл сұра,
Бұрын қонғаннан қоныс сұра. Burynǵynyń adamynan aqyl sura,
Buryn qonǵannan qonys sura. Тазалық - иманның жартысы. Tazalyq - ımannyń jartysy. Қарғыстың ең жаманы -
Өзің білме, білгеннің тілін алма. Qarǵystyń eń jamany -
Óziń bilme, bilgenniń tilin alma. Өзіңнен бір жас үлкеннен ақыл сұра. Ózińnen bir jas úlkennen aqyl sura. Май пілікті көмсе, шам сөнеді. Maı pilikti kómse, sham sónedi. Елгезек екі айтқызбайды. Elgezek eki aıtqyzbaıdy. Ауру қалса да, әдет қалмайды. Aýrý qalsa da, ádet qalmaıdy. Сүйекпен кірген мінез сүйекпен кетеді. Súıekpen kirgen minez súıekpen ketedi. Ескі киімді баптағаның -
Жаңа киімді сақтағаның. Eski kıimdi baptaǵanyń -
Jańa kıimdi saqtaǵanyń. Бір ауызға екі елі қакпақ. Bir aýyzǵa eki eli qakpaq. Отқа салып ерітсең де,
Алтын, сірә, жез болмас.
Аяққа шұлғау қылсаң да,
Асыл жібек бөз болмас. Otqa salyp eritseń de,
Altyn, sirá, jez bolmas.
Aıaqqa shulǵaý qylsań da,
Asyl jibek bóz bolmas. Қазаннан қара нәрсе жоқ,
Ассаң, қарын тойдырар.
Қардан аппақ нәрсе жоқ,
Ұстасаң, қолды тоңдырар. Qazannan qara nárse joq,
Assań, qaryn toıdyrar.
Qardan appaq nárse joq,
Ustasań, qoldy tońdyrar. Ауру емес, сау емес,
Мінезді қалай жазамыз? Aýrý emes, saý emes,
Minezdi qalaı jazamyz? Өнегенің өрісі кең. Ónegeniń órisi keń. Өзі жығылған өкінбес. Ózi jyǵylǵan ókinbes. Тайып жығылған таянып тұрар. Taıyp jyǵylǵan taıanyp turar. Пышағыңды өткір қайра,
Не кесеріңді білмесең.
Көрінгенге сырыңды айтпа,
Не десеріңді білмесең. Pyshaǵyńdy ótkir qaıra,
Ne keserińdi bilmeseń.
Kóringenge syryńdy aıtpa,
Ne deserińdi bilmeseń. Түкіргеннің де түбі бар. Túkirgenniń de túbi bar. Жыраққа қойсаң, жақыннан аларсың. Jyraqqa qoısań, jaqynnan alarsyń. Қабағанға қаптырма,
Тебегенге тептірме. Qabaǵanǵa qaptyrma,
Tebegenge teptirme. Шам жарығы түбіне түспейді. Sham jaryǵy túbine túspeıdi. Үлкеннің өмірі уәжіп. Úlkenniń ómiri ýájip. Жаза баспас қадам жоқ,
Жаңылмайтын адам жоқ. Jaza baspas qadam joq,
Jańylmaıtyn adam joq. Қолдан Құдай жасалмайды. Qoldan Qudaı jasalmaıdy. Өрттің өзінен бұрын түтіні көзге түседі. Órttiń ózinen buryn tútini kózge túsedi. Кісі айыбын ашқаннан жапқан кісілік. Kisi aıybyn ashqannan japqan kisilik. Ақылдан жақын дос бар ма?
Ашудан жаман қас бар ма?
Жиырма бестен артық жас бар ма?
Қымыздан дәмді ас бар ма? Aqyldan jaqyn dos bar ma?
Ashýdan jaman qas bar ma?
Jıyrma besten artyq jas bar ma?
Qymyzdan dámdi as bar ma? Дарияға ат салмай тұрып өткелін тап. Darııaǵa at salmaı turyp ótkelin tap. Тікен де гүлін қорғайды. Tiken de gúlin qorǵaıdy. Екі аяқ бір етікке сыймайды. Eki aıaq bir etikke syımaıdy. Қыста жалаңаш жатпа,
Жазда өзің білесің. Qysta jalańash jatpa,
Jazda óziń bilesiń. Шыбынға шоқпар көтермес болар. Shybynǵa shoqpar kótermes bolar. Өткендерін ескерген -
Өскендіктің белгісі.
Өткендерін ұмытқан -
Өшкендіктің белгісі. Ótkenderin eskergen -
Óskendiktiń belgisi.
Ótkenderin umytqan -
Óshkendiktiń belgisi. Жақсылықтың үлгісі -
Жанып тұрған шамдай.
Шешеннің сөзі -
Ағып тұрған балдай. Jaqsylyqtyń úlgisi -
Janyp turǵan shamdaı.
Sheshenniń sózi -
Aǵyp turǵan baldaı. Ескі темір біз болмас,
Ескі мата бөз болмас. Eski temir biz bolmas,
Eski mata bóz bolmas. Оң қолың сол қолыңа арашашы болсын. Oń qolyń sol qolyńa arashashy bolsyn. Үлкен үйдегі күлсе,
Кіші үйдегі езу тартар. Úlken úıdegi kúlse,
Kishi úıdegi ezý tartar. Кетпеннің басын бассаң,
Сабы өзіңе тиеді. Ketpenniń basyn bassań,
Saby ózińe tıedi. Тасты бассаң кетілер,
Сазды бассаң жетілер. Tasty bassań ketiler,
Sazdy bassań jetiler. Әр елден келін келер,
Әр түрлі ырым келер. Ár elden kelin keler,
Ár túrli yrym keler. Ырысқа қарай ұл өсер,
Ананы көріп қыз өсер. Yrysqa qaraı ul óser,
Anany kórip qyz óser. Қызды асырай алмаған күң етер,
Ұлды асырай алмаған құл етер. Qyzdy asyraı almaǵan kúń eter,
Uldy asyraı almaǵan qul eter. Қарағайға қарай тал өсер,
Қатарына қарай бала өсер. Qaraǵaıǵa qaraı tal óser,
Qataryna qaraı bala óser. Таршылық адамды шынықтырады,
Баршылық адамгершілікті ұмыттырады. Tarshylyq adamdy shynyqtyrady,
Barshylyq adamgershilikti umyttyrady. Таршылық болмай, кеңшілік болмайды. Tarshylyq bolmaı, keńshilik bolmaıdy. Ана алдында - құрмет,
Ата алдында - қызмет. Ana aldynda - qurmet,
Ata aldynda - qyzmet. Жасы кіші ініні
Ақылы асса, аға түт.
Жасы үлкен ағаны
Жақсы сыйлап, жаға тұт. Jasy kishi inini
Aqyly assa, aǵa tút.
Jasy úlken aǵany
Jaqsy syılap, jaǵa tut. Жақсыға құрмет -
Жас жаранға міндет. Jaqsyǵa qurmet -
Jas jaranǵa mindet. Ескі киім - жаңа киімнің қорғаушысы. Eski kıim - jańa kıimniń qorǵaýshysy. Жоқ табылмайды емес,
Іздеуі жетіспейді;
Адам бермейді емес,
Сұрауы жетіспейді. Joq tabylmaıdy emes,
Izdeýi jetispeıdi;
Adam bermeıdi emes,
Suraýy jetispeıdi. Қанаттыға қақтырма,
Тұмсықтыға шоқытпа. Qanattyǵa qaqtyrma,
Tumsyqtyǵa shoqytpa. Ұлы - ұрымға, қызы - Қырымға. Uly - urymǵa, qyzy - Qyrymǵa. Еменді и, иілетін кезінде,
Баланы үйрет, үйренетін кезінде. Emendi ı, ıiletin kezinde,
Balany úıret, úırenetin kezinde. Болат қынға тоқтайды,
Тентек көпке тоқтайды,
Жомарт жоққа тоқтайды. Bolat qynǵa toqtaıdy,
Tentek kópke toqtaıdy,
Jomart joqqa toqtaıdy. Салтын білмеген сауапты түсінбейді. Saltyn bilmegen saýapty túsinbeıdi. Жаңылмайтын жақ жоқ,
Сүрінбейтін тұяң жоқ. Jańylmaıtyn jaq joq,
Súrinbeıtin tuıań joq. Үлкен иманды болса,
Кіші ибалы болады. Úlken ımandy bolsa,
Kishi ıbaly bolady. Қостың кішісі болғанша,
Иттің күшігі бол. Qostyń kishisi bolǵansha,
Ittiń kúshigi bol. Істегенің маған жақсы,
Үйренгенің өзіңе жақсы. Istegeniń maǵan jaqsy,
Úırengeniń ózińe jaqsy. Әдеп бастауы - тәрбие. Ádep bastaýy - tárbıe. Ескіні еске алмай, жаңа жадыңа түспейді. Eskini eske almaı, jańa jadyńa túspeıdi. Атаңа не істесең, алдыңа сол келер. Atańa ne isteseń, aldyńa sol keler. Жаман деген атпен жасағанша,
Жақсы деген атпен жаныңды қи. Jaman degen atpen jasaǵansha,
Jaqsy degen atpen janyńdy qı. Жақсы атағыңды жоғалтқанша,
Жұлыныңды үз. Jaqsy ataǵyńdy joǵaltqansha,
Julynyńdy úz. Құдай сұлу етпесе, бәрі бекер,
Опа-далап бүгін жаққан ертең кетер. Qudaı sulý etpese, bári beker,
Opa-dalap búgin jaqqan erteń keter. Қанағат қарын тойғызар,
Қанағатсыз жалғыз атын сойғызар. Qanaǵat qaryn toıǵyzar,
Qanaǵatsyz jalǵyz atyn soıǵyzar. Сомсынғанға балға бар,
Қомсынғанға Алла бар. Somsynǵanǵa balǵa bar,
Qomsynǵanǵa Alla bar. Тәрбие - тәртіптің құлы,
Тәртіпті - елдің құлы. Tárbıe - tártiptiń quly,
Tártipti - eldiń quly. Балаңды беске дейін патшаңдай сыйла,
Он беске дейін құлыңдай жұмса,
Он бестен асса, жан досыңдай құрметте. Balańdy beske deıin patshańdaı syıla,
On beske deıin qulyńdaı jumsa,
On besten assa, jan dosyńdaı qurmette.
