Өсиет туралы 140

Жапа қылғанға опа қыл. Japa qylǵanǵa opa qyl. Қайтып кірер есікті қатты жаппа. Qaıtyp kirer esikti qatty jappa. Сақылардан сұлтан ал,
Құтпан жалдан ұлтан ал,
Пат құндыздан ұлпан ал. Saqylardan sultan al,
Qutpan jaldan ultan al,
Pat qundyzdan ulpan al. Жанжалдың шоғы қызарса,
Ақылдың суын сеп. Janjaldyń shoǵy qyzarsa,
Aqyldyń sýyn sep. Досым көп деп мақтанба,
Малым көп деп мақтанба,
Білгішсініп сұқтанба,
Бәріңнен де зор бар. Dosym kóp dep maqtanba,
Malym kóp dep maqtanba,
Bilgishsinip suqtanba,
Bárińnen de zor bar. Болған іске болаттай бол. Bolǵan iske bolattaı bol. Атлас кисең, бөзіңді ұмытпа. Atlas kıseń, bózińdi umytpa. Қайратың жетпесе, амалына бақ. Qaıratyń jetpese, amalyna baq. Желмен жарыспа,
Көлеңкеңді қума. Jelmen jaryspa,
Kóleńkeńdi qýma. Өзі сөнейін деп тұрған отқа су бүрікпе. Ózi sóneıin dep turǵan otqa sý búrikpe. Асусыз болса, таудан без,
Пайдасыз болса, байдан без,
Панасыз болса, сайдан без. Asýsyz bolsa, taýdan bez,
Paıdasyz bolsa, baıdan bez,
Panasyz bolsa, saıdan bez. Кесірлімен керіспе,
Керме иықпен егеспе. Kesirlimen kerispe,
Kerme ıyqpen egespe. Кіреріңде шығарыңды да ойла. Kirerińde shyǵaryńdy da oıla. Арық сөйлеп, семіз шық. Aryq sóılep, semiz shyq. Жаманмен егескенше, жақсымен кеңес. Jamanmen egeskenshe, jaqsymen keńes. Отты жалынмен сөндірмейді. Otty jalynmen sóndirmeıdi. Айтпас жерде аузыңды тый,
Қышынбас жерде қолыңды тый. Aıtpas jerde aýzyńdy tyı,
Qyshynbas jerde qolyńdy tyı. Алты жыл аш болсаң да,
Ата салтын ұмытпа. Alty jyl ash bolsań da,
Ata saltyn umytpa. Асып қарама, басып қара. Asyp qarama, basyp qara. Толмасқа құйма, тоймасқа берме. Tolmasqa quıma, toımasqa berme. Бал тәтті екен деп,
Бармағыңды жұтып қойма. Bal tátti eken dep,
Barmaǵyńdy jutyp qoıma. Байыдым деме,
Кедейлік басыңа жетер.
Жетістім деме,
Қара жер түбіңе жетер. Baıydym deme,
Kedeılik basyńa jeter.
Jetistim deme,
Qara jer túbińe jeter. Жақсыны мақта,
Нашарды жақта;
Бұққанды теппе,
Жақынды сөкпе. Jaqsyny maqta,
Nashardy jaqta;
Buqqandy teppe,
Jaqyndy sókpe. Өз айыбыңды өзгеден көрме,
Кісі айыбын көздеме. Óz aıybyńdy ózgeden kórme,
Kisi aıybyn kózdeme. Көрпеңе қарай көсіл. Kórpeńe qaraı kósil. Жүрсең саяқ, жерсің таяқ. Júrseń saıaq, jersiń taıaq. Жылы орныңды суытпа. Jyly ornyńdy sýytpa. Кекшіл болма, епшіл бол. Kekshil bolma, epshil bol. Жақсыдан үйрен, жаманнан жирен. Jaqsydan úıren, jamannan jıren. Жарамды киім тапсаң, жалаңашқа жап. Jaramdy kıim tapsań, jalańashqa jap. Нәрсенің сыртына қызықпа,
Асылы ішінде болар. Nárseniń syrtyna qyzyqpa,
Asyly ishinde bolar. Ашта жеген құйқаны тоқта ұмытпа. Ashta jegen quıqany toqta umytpa. Жастың жолын кеспе. Jastyń jolyn kespe. Біреудің қолымен от көсеме. Bireýdiń qolymen ot kóseme. Көргенсіз дегенге қорланба,
Тексіз дегенге қорлан. Kórgensiz degenge qorlanba,
Teksiz degenge qorlan. Пышағыңды мұқалтпа,
Не кеспесті біліпсің?
Сырын білмей сыр айтпа,
Не деспесті біліпсің? Pyshaǵyńdy muqaltpa,
Ne kespesti bilipsiń?
Syryn bilmeı syr aıtpa,
Ne despesti bilipsiń? Өткеніске өкінбе,
Жетпесті қума. Ótkeniske ókinbe,
Jetpesti qýma. Бармын деп тасыма,
Жоқпын деп жасыма. Barmyn dep tasyma,
Joqpyn dep jasyma. Таспен атқанды аспен ат. Taspen atqandy aspen at. Түстік өмірің болса,
Күндік дүние жина. Tústik ómiriń bolsa,
Kúndik dúnıe jına. Ақсаң, селдей бол,
Ессең, желдей бол. Aqsań, seldeı bol,
Esseń, jeldeı bol. Алғыға қарап пікір ет,
Соқғыға қарап шүкірет. Alǵyǵa qarap pikir et,
Soqǵyǵa qarap shúkiret. Көшсең, апаттан құтыласың,
Қашсаң, жаудан құтыласың. Kóshseń, apattan qutylasyń,
Qashsań, jaýdan qutylasyń. Өзіңді сөзіңмен кем көрсетпе. Ózińdi sózińmen kem kórsetpe. Жаманмен егес, жақсымен кеңес. Jamanmen eges, jaqsymen keńes. Тәнің таза болғанша,
Жаның таза болсын. Tániń taza bolǵansha,
Janyń taza bolsyn. Білек болмай, тілек болмас. Bilek bolmaı, tilek bolmas. Айқайға «аттан» қоспа. Aıqaıǵa «attan» qospa. Бір нәрсені ұмыт -
Біреуге жасаған жақсылығыңды Bir nárseni umyt -
Bireýge jasaǵan jaqsylyǵyńdy Бақ келсе аспа,
Сыр келсе саспа. Baq kelse aspa,
Syr kelse saspa. Жоғалғанды жоқтама,
Жоққа өкінбе. Joǵalǵandy joqtama,
Joqqa ókinbe. Малды теппе, ақты төкпе. Maldy teppe, aqty tókpe. Алпыстағы атаңды жыққанша,
Алтыдағы атанды жық. Alpystaǵy atańdy jyqqansha,
Altydaǵy atandy jyq. Жоғарыласан, аспа,
Төмендесең саспа. Joǵarylasan, aspa,
Tómendeseń saspa. Жақынды жаралама,
Алысты қаралама. Jaqyndy jaralama,
Alysty qaralama. Жақсылық қылсаң - өзіңе,
Жамандың қылсаң - өзіңе,
Аспанға қарап оқ атсаң,
Қайтып тиер өзіңе. Jaqsylyq qylsań - ózińe,
Jamandyń qylsań - ózińe,
Aspanǵa qarap oq atsań,
Qaıtyp tıer ózińe. Тойсаң тоба қыл. Toısań toba qyl. Көп тыңда, аз сөйле. Kóp tyńda, az sóıle. Жаманға жалынба, адамға табынба. Jamanǵa jalynba, adamǵa tabynba. Жат үйінде жатық бол. Jat úıinde jatyq bol. Бүлінгеннен бүлдіргі алма. Búlingennen búldirgi alma. Су ішкен құдығыңа түкірме. Sý ishken qudyǵyńa túkirme. Әдепті әдепсізден үйрен. Ádepti ádepsizden úıren. Әліптің артын бақ. Áliptiń artyn baq. Оқ жетпес жерге қылыш суырма. Oq jetpes jerge qylysh sýyrma. Етігіңді шешпей суға түспе. Etigińdi sheshpeı sýǵa túspe. Пысық болам деп пұшық болма. Pysyq bolam dep pushyq bolma. Әуелі көпке сал, ұнамаса, қайтып ал. Áýeli kópke sal, unamasa, qaıtyp al. Орташа болсаң, ақыңды ешкім жемес. Ortasha bolsań, aqyńdy eshkim jemes. Жақыннан қарасаң да,
Алысты байқа. Jaqynnan qarasań da,
Alysty baıqa. Әкеңнің қадірін әке болғанда білерсің,
Жастықтың қадірін қартайғанда білерсің,
Жақсының қадірін жамандық көріп білерсің. Ákeńniń qadirin áke bolǵanda bilersiń,
Jastyqtyń qadirin qartaıǵanda bilersiń,
Jaqsynyń qadirin jamandyq kórip bilersiń. Аманат, аманатқа қылма қиянат. Amanat, amanatqa qylma qııanat. Біреуге ор қазба,
Қазсаң терең қаз,
Өзің түсуіңе жақсы. Bireýge or qazba,
Qazsań tereń qaz,
Óziń túsýińe jaqsy. Буынсыз жерге пышақ ұрма. Býynsyz jerge pyshaq urma. Есіктен орын тапсаң, төрге озба. Esikten oryn tapsań, tórge ozba. Есіктен кіріп «төр менікі» деме,
Ылдидан келіп «өр менікі» деме. Esikten kirip «tór meniki» deme,
Yldıdan kelip «ór meniki» deme. Барболсаң «жоқпын» деме,
Жоқ болсаң «тоқпын» деме. Barbolsań «joqpyn» deme,
Joq bolsań «toqpyn» deme. Парақордың тобасына сенбе,
Айлакердің көз жасына сенбе. Paraqordyń tobasyna senbe,
Aılakerdiń kóz jasyna senbe. Бармын деп мақтанба,
Жоқпын деп қорланба. Barmyn dep maqtanba,
Joqpyn dep qorlanba. Тас лақтырғанға ас лақтыр. Tas laqtyrǵanǵa as laqtyr. Жалғаймын деп үзіп алма,
Түзеймін деп бұзып алма. Jalǵaımyn dep úzip alma,
Túzeımin dep buzyp alma. Қасықтап жинағанды шөміштеп төкпе. Qasyqtap jınaǵandy shómishtep tókpe. Битке өкпелеп тоныңды отқа жақпа. Bıtke ókpelep tonyńdy otqa jaqpa. Көргенсізбен құрдас болма,
Опасызбен сырлас болма. Kórgensizben qurdas bolma,
Opasyzben syrlas bolma. Киім пішсең, кең піш,
Тарылтуы оңай;
Темір кессең, қысқа кес,
Ұзартуы оңай. Kıim pishseń, keń pish,
Taryltýy ońaı;
Temir kesseń, qysqa kes,
Uzartýy ońaı. Қож басқанша қоз бас. Qoj basqansha qoz bas. Бойың қысқа болса, түйеге мін,
Бойың ұзын болса, есекке мін. Boıyń qysqa bolsa, túıege min,
Boıyń uzyn bolsa, esekke min. Жеті рет өлшеп, бір рет кес. Jeti ret ólshep, bir ret kes. Екеу болсаң, бір-біріңмен кеңес,
Біреу болсаң, қабырғаңмен кеңес. Ekeý bolsań, bir-birińmen keńes,
Bireý bolsań, qabyrǵańmen keńes. Боларыңда болып өт,
Бозжорғадай желіп өт. Bolaryńda bolyp ót,
Bozjorǵadaı jelip ót. Кісінің үлкені де бол,
Кішінің тілін де ал. Kisiniń úlkeni de bol,
Kishiniń tilin de al. Алтын алма, алғыс ал,
Алғыс алтын емес пе. Altyn alma, alǵys al,
Alǵys altyn emes pe. Қараңғыда қалтырағанша,
Жарықта жалтыра. Qarańǵyda qaltyraǵansha,
Jaryqta jaltyra. От жақпа - пісерсің,
Ор қазба - түсерсің. Ot jaqpa - pisersiń,
Or qazba - túsersiń. Қазақбайдың ұлы болғанша,
Халықбайдың құлы бол. Qazaqbaıdyń uly bolǵansha,
Halyqbaıdyń quly bol. Ел алғысын алсаң, елеулісі боларсың. El alǵysyn alsań, eleýlisi bolarsyń. Шалқайғанға шалқай,
Төбең көкке жеткенше.
Иілгенге иіл,
Басың жерге тигенше. Shalqaıǵanǵa shalqaı,
Tóbeń kókke jetkenshe.
Iilgenge ıil,
Basyń jerge tıgenshe. Шалқайғанға шалқай,
Ол Пайғамбардың ұлы емес.
Еңкейгенге еңкей,
Ол әкеңнің құлы емес. Shalqaıǵanǵa shalqaı,
Ol Paıǵambardyń uly emes.
Eńkeıgenge eńkeı,
Ol ákeńniń quly emes. Алтын тон кисең,
Атаңды ұмытпа,
Орманға барсаң,
Балтаңды ұмытпа. Altyn ton kıseń,
Atańdy umytpa,
Ormanǵa barsań,
Baltańdy umytpa. Әкімге ісің түспесін. Ákimge isiń túspesin. Тым биік болма,
Құлап сүйегің сынады.
Тым аласа болма,
Төбеңе әркім шығады. Tym bıik bolma,
Qulap súıegiń synady.
Tym alasa bolma,
Tóbeńe árkim shyǵady. У ішсең де уытын тауып іш. Ý ishseń de ýytyn taýyp ish. Жаман ініге аға болма. Jaman inige aǵa bolma. Ақырын жүріп, анық бас. Aqyryn júrip, anyq bas. Жоқтау айтқанға тоқтау айт,
Қайғысын қозғама,
Қайратын қолда. Joqtaý aıtqanǵa toqtaý aıt,
Qaıǵysyn qozǵama,
Qaıratyn qolda. Әкімнің көзінде болма,
Көңілінде бол. Ákimniń kózinde bolma,
Kóńilinde bol. Айланы алысқа құр,
Пайданы жақынға қыл. Aılany alysqa qur,
Paıdany jaqynǵa qyl. Жамандықты ұмыт,
Жақсылыққа ұмтыл. Jamandyqty umyt,
Jaqsylyqqa umtyl. Малсыз деп ерден түңілме,
Ерсіздеп елден түңілме,
Елсіз деп жерден түңілме. Malsyz dep erden túńilme,
Ersizdep elden túńilme,
Elsiz dep jerden túńilme. Өткеннің жақсылығы - тағылым,
Жаманы - сабақ. Ótkenniń jaqsylyǵy - taǵylym,
Jamany - sabaq. Асқақтасаң, асқаққа асыларсың,
Бәсең болсаң, бәйгеге қосыларсың. Asqaqtasań, asqaqqa asylarsyń,
Báseń bolsań, báıgege qosylarsyń. Шықсаң белге, көзің сал елге. Shyqsań belge, kóziń sal elge. Жылағанды сұрама,
Күлгенді сұра.
Жылағанның мұңы бар,
Күлгеннің сыры бар. Jylaǵandy surama,
Kúlgendi sura.
Jylaǵannyń muńy bar,
Kúlgenniń syry bar. Тоз болып иілгенше,
Шорт етіп сынған артық. Toz bolyp ıilgenshe,
Short etip synǵan artyq. Дүние жинап не етерсің,
Бір күн тастап кетерсің. Dúnıe jınap ne etersiń,
Bir kún tastap ketersiń. Тал шағында бүкпесең,
Таяқ шағында иілмес. Tal shaǵynda búkpeseń,
Taıaq shaǵynda ıilmes. Көрмесең, білмесең - сарт боласың,
Бармасаң, келмесең - жат боласың. Kórmeseń, bilmeseń - sart bolasyń,
Barmasań, kelmeseń - jat bolasyń. Жорғалымен жолдас болма,
Атақтымен ойнас болма. Jorǵalymen joldas bolma,
Ataqtymen oınas bolma. Елден бұрын елпеңдеме. Elden buryn elpeńdeme. Өзі жарымағаннан сарқыт дәметпе. Ózi jarymaǵannan sarqyt dámetpe. Жорықта алдыңа,
Жолда артыңа қара. Joryqta aldyńa,
Jolda artyńa qara. Үлкеннің жолын кеспе,
Көрінбей қаласың.
Кішінің жолын кеспе,
Көмусіз қаласың. Úlkenniń jolyn kespe,
Kórinbeı qalasyń.
Kishiniń jolyn kespe,
Kómýsiz qalasyń. Сыйлағанды сыйла,
Илегенді иле. Syılaǵandy syıla,
Ilegendi ıle. Боларыңда болып өт,
Бозжорғадай желіп өт.
Болмасыңды білген соң,
Болатын ердің қосын жек. Bolaryńda bolyp ót,
Bozjorǵadaı jelip ót.
Bolmasyńdy bilgen soń,
Bolatyn erdiń qosyn jek. Ерегесте ентігіп,
Ел алдына түспе.
Ұстамын деп жең түріп,
Үлгісіз тон пішпе. Eregeste entigip,
El aldyna túspe.
Ustamyn dep jeń túrip,
Úlgisiz ton pishpe. Бір нәрсені ұмытпа -
біреуден көрген жақсылығыңды. Bir nárseni umytpa -
bireýden kórgen jaqsylyǵyńdy. Жықсаң да, жығылсаң да,
Алысқаның арыстан болсын. Jyqsań da, jyǵylsań da,
Alysqanyń arystan bolsyn. Аяқты шалма, қапы қалма. Aıaqty shalma, qapy qalma. Таудың жолына түспе,
Жаудың қолына түспе. Taýdyń jolyna túspe,
Jaýdyń qolyna túspe. Айдауылдың алдына түспе,
Аламанның талауына түспе. Aıdaýyldyń aldyna túspe,
Alamannyń talaýyna túspe. Тегі жаманды тең көрме,
Төріңе шығады.
Тілеуі жаманды ес көрме,
Төбеңе шығады. Tegi jamandy teń kórme,
Tórińe shyǵady.
Tileýi jamandy es kórme,
Tóbeńe shyǵady. Отқа түссең, шайдай бол,
Пышаққа түссең, қойдай бол. Otqa tússeń, shaıdaı bol,
Pyshaqqa tússeń, qoıdaı bol. Тебегеннен теріс жүр. Tebegennen teris júr. Жарысқа түспе,
Атың ариды, тоның тозады. Jarysqa túspe,
Atyń arıdy, tonyń tozady. Ұлыстың ұлы күні алдыңа келсе,
Атаңның құнын кеш. Ulystyń uly kúni aldyńa kelse,
Atańnyń qunyn kesh. Кекірейген кердеңнен қаш. Kekireıgen kerdeńnen qash. Жылағанды уат, жығылғанды тұрғыз. Jylaǵandy ýat, jyǵylǵandy turǵyz. Қайратыңа әдісіңді жолдас ет,
Әдісіңе ақылыңды жолдас ет, Qaıratyńa ádisińdi joldas et,
Ádisińe aqylyńdy joldas et, Өзің болғанша,
Болғанның атын ертте,
Болсаң, аударып тастап кетпе. Óziń bolǵansha,
Bolǵannyń atyn ertte,
Bolsań, aýdaryp tastap ketpe. Қару алсаң, мылтық ал,
Қарның ашса - тамағың,
Жаяу жүрсең - таяғың. Qarý alsań, myltyq al,
Qarnyń ashsa - tamaǵyń,
Jaıaý júrseń - taıaǵyń.