Хан туралы 67
Патшаның қолтығы кең, құйрығы ұзын.
Patshanyń qoltyǵy keń, quıryǵy uzyn.
Бақа - көлінде патша,
Балық - суында патша,
Жігіт - елінде патша. Baqa - kólinde patsha,
Balyq - sýynda patsha,
Jigit - elinde patsha. Патшаң соқыр болса, көзіңді қысып сөйле. Patshań soqyr bolsa, kózińdi qysyp sóıle. Патша залым болса, жұрт тозады,
Патша ғалым болса, жұрт озады. Patsha zalym bolsa, jurt tozady,
Patsha ǵalym bolsa, jurt ozady. Хан - шаңырақ, халық - уық. Han - shańyraq, halyq - ýyq. Хан - қазық, қараша - азық. Han - qazyq, qarasha - azyq. Хан - қазық, би - тоқпақ. Han - qazyq, bı - toqpaq. Хан - қанау, тон - тонау. Han - qanaý, ton - tonaý. Хан - қарақшы, халық - сарапшы. Han - qaraqshy, halyq - sarapshy. Хан қасында қарақшы. Han qasynda qaraqshy. Хан сыртынан жұдырық. Han syrtynan judyryq. Хан сырын білгеннің қаны төгіледі. Han syryn bilgenniń qany tógiledi. Хан қасында уәзір білгіш болса,
Қара жерде кеме жүргізеді. Han qasynda ýázir bilgish bolsa,
Qara jerde keme júrgizedi. Хан екі айтса, қадірі кетеді,
Қараша екі айтса, ары кетеді. Han eki aıtsa, qadiri ketedi,
Qarasha eki aıtsa, ary ketedi. Ханның ісі қараға түсіпті. Hannyń isi qaraǵa túsipti. Ханның басын хан алар,
Қардың басын қар алар. Hannyń basyn han alar,
Qardyń basyn qar alar. Хандар киер мұрақты,
Қараша киер құрақты. Handar kıer muraqty,
Qarasha kıer quraqty. Ханда қырық кісінің ақылы бар. Handa qyryq kisiniń aqyly bar. Ханның қасында болғанша,
Судың басында бол. Hannyń qasynda bolǵansha,
Sýdyń basynda bol. Әр ханның тұсында бір сұрқылтай. Ár hannyń tusynda bir surqyltaı. Менің атым Оғыз хан болар,
Оны білмек баршаңызға парыз болар. Meniń atym Oǵyz han bolar,
Ony bilmek barshańyzǵa paryz bolar. Қараша - хан тұсында,
Әйел - ер тұсында. Qarasha - han tusynda,
Áıel - er tusynda. Жер таусыз, ел хансыз болмас. Jer taýsyz, el hansyz bolmas. Ескі ханның ақылы жүрмес,
Жаңа ханның бұйрығы жүрмес. Eski hannyń aqyly júrmes,
Jańa hannyń buıryǵy júrmes. Хан - бас, халық - кеуде. Han - bas, halyq - keýde. Хан табылар, қараша табыла бермес. Han tabylar, qarasha tabyla bermes. Қазына айтсаң, хан қалады. Qazyna aıtsań, han qalady. Қазы - хан қасында,
Қараша - жар басында. Qazy - han qasynda,
Qarasha - jar basynda. Үлгісізден би қойсаң, үлгісі болмайды, Қаһарсыздан хан қойсаң, өсиеті болмайды. Úlgisizden bı qoısań, úlgisi bolmaıdy, Qaһarsyzdan han qoısań, ósıeti bolmaıdy. Ханды Құдай ұрарында,
Қарашасымен қас болар. Handy Qudaı urarynda,
Qarashasymen qas bolar. Байды Құдай ұрарында,
Дәулетіне мас болар . Baıdy Qudaı urarynda,
Dáýletine mas bolar . Кілемге бергісіз алаша бар,
Ханға бергісіз қараша бар. Kilemge bergisiz alasha bar,
Hanǵa bergisiz qarasha bar. Хан қарашасыз болмас,
Дау арашасыз болмас. Han qarashasyz bolmas,
Daý arashasyz bolmas. Ханның ақысы болса,
Қараның қақысы бар. Hannyń aqysy bolsa,
Qaranyń qaqysy bar. Бір кісі таққа мінсе,
Қырық кісі атқа мінеді. Bir kisi taqqa minse,
Qyryq kisi atqa minedi. Хан жарлығынан қатын жарлығы күшті. Han jarlyǵynan qatyn jarlyǵy kúshti. Есім ханның ескі жолы,
Қасым ханның қасқа жолы. Esim hannyń eski joly,
Qasym hannyń qasqa joly. Ханды Құдай ұрғаны - халқымен жау болғаны.
Биді Құдай ұрганы - билігі дау болғаны. Handy Qudaı urǵany - halqymen jaý bolǵany.
Bıdi Qudaı urgany - bıligi daý bolǵany. Хан қасында қаразың болса,
Қара жермен кеме жүргізер. Han qasynda qarazyń bolsa,
Qara jermen keme júrgizer. Қараша үйден ханша шығар. Qarasha úıden hansha shyǵar. Ханын сыйламаған ел азады. Hanyn syılamaǵan el azady. Ханның екі сөйлегені - өлгені. Hannyń eki sóılegeni - ólgeni. Хан кетсе - құт, келсе - жұт. Han ketse - qut, kelse - jut. Аспандағы Айдан не пайда,
Жылынуға қолың жетпесе. Aspandaǵy Aıdan ne paıda,
Jylynýǵa qolyń jetpese. Хиуадағы ханнан не пайда,
Барсаң арызың өтпесе. Hıýadaǵy hannan ne paıda,
Barsań aryzyń ótpese. Хан ақсұңқар болса,
Алтын тұғыры он болар. Han aqsuńqar bolsa,
Altyn tuǵyry on bolar. Қараша ханға жыласа,
Хан ханымға жылайды. Qarasha hanǵa jylasa,
Han hanymǵa jylaıdy. Хандікі қазынада. Handiki qazynada. Хан істеген зұлымды,
Жан істемес өмірде. Han istegen zulymdy,
Jan istemes ómirde. Ханды кім сөкпейді? Handy kim sókpeıdi? Хан көп болса, жау көп. Han kóp bolsa, jaý kóp. Ә, Құдайым, ханды алмағай,
Ханды алып, қара халық сандалмағай. Á, Qudaıym, handy almaǵaı,
Handy alyp, qara halyq sandalmaǵaı. Ақсақалдың назасына қалма,
Сақалының ағы ұрады.
Патшаның жазасына қалма,
Өзі ұрмаса, астындағы тағы ұрады. Aqsaqaldyń nazasyna qalma,
Saqalynyń aǵy urady.
Patshanyń jazasyna qalma,
Ózi urmasa, astyndaǵy taǵy urady. Халқын ойламаған хан семіз,
Дүние оған су-теңіз. Halqyn oılamaǵan han semiz,
Dúnıe oǵan sý-teńiz. Хан ақымақ болса, халық күйзеледі. Han aqymaq bolsa, halyq kúızeledi. Ханда қадір болмаса,
Қарада ұят болмайды. Handa qadir bolmasa,
Qarada uıat bolmaıdy. Ханмын деп аспа,
Баймын деп таспа. Hanmyn dep aspa,
Baımyn dep taspa. Хан Құдай емес,
Қара қурай емес. Han Qudaı emes,
Qara qýraı emes. Ханға ерген ерін кұшақтар. Hanǵa ergen erin kushaqtar. Хан - Алланың жердегі елшісі. Han - Allanyń jerdegi elshisi. Хансыз ел жетім. Hansyz el jetim. Ер екі айтса - ез,
Хан екі айтса - қатын. Er eki aıtsa - ez,
Han eki aıtsa - qatyn. Хан қасықтан қақса,
Халық қасірет шегеді. Han qasyqtan qaqsa,
Halyq qasiret shegedi. Ханның тілін
халқы алар, қатыны алмас. Hannyń tilin
halqy alar, qatyny almas. Ханның қасында қалтырап жатқанша,
Қарадан қалағаныммен қаңғырып өлейін. Hannyń qasynda qaltyrap jatqansha,
Qaradan qalaǵanymmen qańǵyryp óleıin. Ханда ұл болмайды,
Биде құл болмайды. Handa ul bolmaıdy,
Bıde qul bolmaıdy. Хан - халқының ұлы,
Би - әділдік құлы. Han - halqynyń uly,
Bı - ádildik quly.
Балық - суында патша,
Жігіт - елінде патша. Baqa - kólinde patsha,
Balyq - sýynda patsha,
Jigit - elinde patsha. Патшаң соқыр болса, көзіңді қысып сөйле. Patshań soqyr bolsa, kózińdi qysyp sóıle. Патша залым болса, жұрт тозады,
Патша ғалым болса, жұрт озады. Patsha zalym bolsa, jurt tozady,
Patsha ǵalym bolsa, jurt ozady. Хан - шаңырақ, халық - уық. Han - shańyraq, halyq - ýyq. Хан - қазық, қараша - азық. Han - qazyq, qarasha - azyq. Хан - қазық, би - тоқпақ. Han - qazyq, bı - toqpaq. Хан - қанау, тон - тонау. Han - qanaý, ton - tonaý. Хан - қарақшы, халық - сарапшы. Han - qaraqshy, halyq - sarapshy. Хан қасында қарақшы. Han qasynda qaraqshy. Хан сыртынан жұдырық. Han syrtynan judyryq. Хан сырын білгеннің қаны төгіледі. Han syryn bilgenniń qany tógiledi. Хан қасында уәзір білгіш болса,
Қара жерде кеме жүргізеді. Han qasynda ýázir bilgish bolsa,
Qara jerde keme júrgizedi. Хан екі айтса, қадірі кетеді,
Қараша екі айтса, ары кетеді. Han eki aıtsa, qadiri ketedi,
Qarasha eki aıtsa, ary ketedi. Ханның ісі қараға түсіпті. Hannyń isi qaraǵa túsipti. Ханның басын хан алар,
Қардың басын қар алар. Hannyń basyn han alar,
Qardyń basyn qar alar. Хандар киер мұрақты,
Қараша киер құрақты. Handar kıer muraqty,
Qarasha kıer quraqty. Ханда қырық кісінің ақылы бар. Handa qyryq kisiniń aqyly bar. Ханның қасында болғанша,
Судың басында бол. Hannyń qasynda bolǵansha,
Sýdyń basynda bol. Әр ханның тұсында бір сұрқылтай. Ár hannyń tusynda bir surqyltaı. Менің атым Оғыз хан болар,
Оны білмек баршаңызға парыз болар. Meniń atym Oǵyz han bolar,
Ony bilmek barshańyzǵa paryz bolar. Қараша - хан тұсында,
Әйел - ер тұсында. Qarasha - han tusynda,
Áıel - er tusynda. Жер таусыз, ел хансыз болмас. Jer taýsyz, el hansyz bolmas. Ескі ханның ақылы жүрмес,
Жаңа ханның бұйрығы жүрмес. Eski hannyń aqyly júrmes,
Jańa hannyń buıryǵy júrmes. Хан - бас, халық - кеуде. Han - bas, halyq - keýde. Хан табылар, қараша табыла бермес. Han tabylar, qarasha tabyla bermes. Қазына айтсаң, хан қалады. Qazyna aıtsań, han qalady. Қазы - хан қасында,
Қараша - жар басында. Qazy - han qasynda,
Qarasha - jar basynda. Үлгісізден би қойсаң, үлгісі болмайды, Қаһарсыздан хан қойсаң, өсиеті болмайды. Úlgisizden bı qoısań, úlgisi bolmaıdy, Qaһarsyzdan han qoısań, ósıeti bolmaıdy. Ханды Құдай ұрарында,
Қарашасымен қас болар. Handy Qudaı urarynda,
Qarashasymen qas bolar. Байды Құдай ұрарында,
Дәулетіне мас болар . Baıdy Qudaı urarynda,
Dáýletine mas bolar . Кілемге бергісіз алаша бар,
Ханға бергісіз қараша бар. Kilemge bergisiz alasha bar,
Hanǵa bergisiz qarasha bar. Хан қарашасыз болмас,
Дау арашасыз болмас. Han qarashasyz bolmas,
Daý arashasyz bolmas. Ханның ақысы болса,
Қараның қақысы бар. Hannyń aqysy bolsa,
Qaranyń qaqysy bar. Бір кісі таққа мінсе,
Қырық кісі атқа мінеді. Bir kisi taqqa minse,
Qyryq kisi atqa minedi. Хан жарлығынан қатын жарлығы күшті. Han jarlyǵynan qatyn jarlyǵy kúshti. Есім ханның ескі жолы,
Қасым ханның қасқа жолы. Esim hannyń eski joly,
Qasym hannyń qasqa joly. Ханды Құдай ұрғаны - халқымен жау болғаны.
Биді Құдай ұрганы - билігі дау болғаны. Handy Qudaı urǵany - halqymen jaý bolǵany.
Bıdi Qudaı urgany - bıligi daý bolǵany. Хан қасында қаразың болса,
Қара жермен кеме жүргізер. Han qasynda qarazyń bolsa,
Qara jermen keme júrgizer. Қараша үйден ханша шығар. Qarasha úıden hansha shyǵar. Ханын сыйламаған ел азады. Hanyn syılamaǵan el azady. Ханның екі сөйлегені - өлгені. Hannyń eki sóılegeni - ólgeni. Хан кетсе - құт, келсе - жұт. Han ketse - qut, kelse - jut. Аспандағы Айдан не пайда,
Жылынуға қолың жетпесе. Aspandaǵy Aıdan ne paıda,
Jylynýǵa qolyń jetpese. Хиуадағы ханнан не пайда,
Барсаң арызың өтпесе. Hıýadaǵy hannan ne paıda,
Barsań aryzyń ótpese. Хан ақсұңқар болса,
Алтын тұғыры он болар. Han aqsuńqar bolsa,
Altyn tuǵyry on bolar. Қараша ханға жыласа,
Хан ханымға жылайды. Qarasha hanǵa jylasa,
Han hanymǵa jylaıdy. Хандікі қазынада. Handiki qazynada. Хан істеген зұлымды,
Жан істемес өмірде. Han istegen zulymdy,
Jan istemes ómirde. Ханды кім сөкпейді? Handy kim sókpeıdi? Хан көп болса, жау көп. Han kóp bolsa, jaý kóp. Ә, Құдайым, ханды алмағай,
Ханды алып, қара халық сандалмағай. Á, Qudaıym, handy almaǵaı,
Handy alyp, qara halyq sandalmaǵaı. Ақсақалдың назасына қалма,
Сақалының ағы ұрады.
Патшаның жазасына қалма,
Өзі ұрмаса, астындағы тағы ұрады. Aqsaqaldyń nazasyna qalma,
Saqalynyń aǵy urady.
Patshanyń jazasyna qalma,
Ózi urmasa, astyndaǵy taǵy urady. Халқын ойламаған хан семіз,
Дүние оған су-теңіз. Halqyn oılamaǵan han semiz,
Dúnıe oǵan sý-teńiz. Хан ақымақ болса, халық күйзеледі. Han aqymaq bolsa, halyq kúızeledi. Ханда қадір болмаса,
Қарада ұят болмайды. Handa qadir bolmasa,
Qarada uıat bolmaıdy. Ханмын деп аспа,
Баймын деп таспа. Hanmyn dep aspa,
Baımyn dep taspa. Хан Құдай емес,
Қара қурай емес. Han Qudaı emes,
Qara qýraı emes. Ханға ерген ерін кұшақтар. Hanǵa ergen erin kushaqtar. Хан - Алланың жердегі елшісі. Han - Allanyń jerdegi elshisi. Хансыз ел жетім. Hansyz el jetim. Ер екі айтса - ез,
Хан екі айтса - қатын. Er eki aıtsa - ez,
Han eki aıtsa - qatyn. Хан қасықтан қақса,
Халық қасірет шегеді. Han qasyqtan qaqsa,
Halyq qasiret shegedi. Ханның тілін
халқы алар, қатыны алмас. Hannyń tilin
halqy alar, qatyny almas. Ханның қасында қалтырап жатқанша,
Қарадан қалағаныммен қаңғырып өлейін. Hannyń qasynda qaltyrap jatqansha,
Qaradan qalaǵanymmen qańǵyryp óleıin. Ханда ұл болмайды,
Биде құл болмайды. Handa ul bolmaıdy,
Bıde qul bolmaıdy. Хан - халқының ұлы,
Би - әділдік құлы. Han - halqynyń uly,
Bı - ádildik quly.
