Ақылды мен ақымақ туралы 129
Ақыл бастайды, аяқ тастайды.
Aqyl bastaıdy, aıaq tastaıdy.
Ақыл - Алланың сыйы.
Aqyl - Allanyń syıy.
Ақыл - алтын сандық,
Адамына қарай ашылар. Aqyl - altyn sandyq,
Adamyna qaraı ashylar. Ақыл - сөзде, мерей - көзде. Aqyl - sózde, mereı - kózde. Ақыл - ауыс, ырыс - жұғыс. Aqyl - aýys, yrys - juǵys. Ақыл арымас, алтын шірімес. Aqyl arymas, altyn shirimes. Ақыл азбайды, білім тозбайды. Aqyl azbaıdy, bilim tozbaıdy. Ақыл жасқа қарамайды, басқа қарайды. Aqyl jasqa qaramaıdy, basqa qaraıdy. Ақыл - дария, алсаң да таусылмайды.
Жер - қазына, қазсаң да таусылмайды. Aqyl - darııa, alsań da taýsylmaıdy.
Jer - qazyna, qazsań da taýsylmaıdy. Ақыл - жас ұланнан,
Жүйрік - тай, құнаннан. Aqyl - jas ulannan,
Júırik - taı, qunannan. Ақыл - жастан, асыл - тастан. Aqyl - jastan, asyl - tastan. Ақыл - тозбайтын тон,
Білім - таусылмайтын кен. Aqyl - tozbaıtyn ton,
Bilim - taýsylmaıtyn ken. Ақыл бітпес дәулетке,
Дәулет бітпес келбетке. Aqyl bitpes dáýletke,
Dáýlet bitpes kelbetke. Ақылды адам батпан-ақ,
Ақылсыз адам сасқалақ. Aqyldy adam batpan-aq,
Aqylsyz adam sasqalaq. Ақылды жылдығын,
Ақылсыз күндігін ойлайды. Aqyldy jyldyǵyn,
Aqylsyz kúndigin oılaıdy. Ақылды «көндім» десе,
Ақымақ «жеңдім» дейді. Aqyldy «kóndim» dese,
Aqymaq «jeńdim» deıdi. Ақылды өтірік шаршатады. Aqyldy ótirik sharshatady. Ақылды жігіт атқа да қонар,
таққа да қонар. Aqyldy jigit atqa da qonar,
taqqa da qonar. Ақылды адам ақымақтан да бірдеме үйренеді Aqyldy adam aqymaqtan da birdeme úırenedi Ақылды арын қорғайды,
Сараң малын қорғайды. Aqyldy aryn qorǵaıdy,
Sarań malyn qorǵaıdy. Ақылдассаң - шешерсің,
Ақылдаспасаң - кем кесерсің. Aqyldassań - sheshersiń,
Aqyldaspasań - kem kesersiń. Ақыл алтау, ой жетеу. Aqyl altaý, oı jeteý. Ақылдының сөзі қысқа,
айтса нұсқа. Aqyldynyń sózi qysqa,
aıtsa nusqa. Кешкі ой - нақыл,
Таңғы ой - ақыл. Keshki oı - naqyl,
Tańǵy oı - aqyl. Ақылдыға - ишарат, ақымаққа - таяқ. Aqyldyǵa - ısharat, aqymaqqa - taıaq. Үлкенге - ізет, кішіге - ақыл. Úlkenge - izet, kishige - aqyl. Ақылдыны алысым деме,
Ақылсызды жақыным деме. Aqyldyny alysym deme,
Aqylsyzdy jaqynym deme. Ашу асыққанда ақыл басу айтар. Ashý asyqqanda aqyl basý aıtar. Ақылдының алдымен жүр,
Ақымақтың артымен жүр. Aqyldynyń aldymen júr,
Aqymaqtyń artymen júr. Ашуың келсе, аузыңды жап. Ashýyń kelse, aýzyńdy jap. Ақылды ісіне сенеді,
Ақымақ түсіне сенеді. Aqyldy isine senedi,
Aqymaq túsine senedi. Ашуың келсе, қолың тарт. Ashýyń kelse, qolyń tart. Ақылдан асар амал жоқ,
Батырлар алмас қамал жоқ. Aqyldan asar amal joq,
Batyrlar almas qamal joq. Үгітті ұққанға, ақылды жұққанға айт. Úgitti uqqanǵa, aqyldy juqqanǵa aıt. Ақылды шалалығын байқатпайды,
Оқыған балалығын байқатпайды. Aqyldy shalalyǵyn baıqatpaıdy,
Oqyǵan balalyǵyn baıqatpaıdy. Ақыл айтсаң, мақұл айт. Aqyl aıtsań, maqul aıt. Ақылдының сөзінен енші алып қал. Aqyldynyń sózinen enshi alyp qal. Ақылың болса, ақылға ер,
Ақылың болмаса, нақылға ер. Aqylyń bolsa, aqylǵa er,
Aqylyń bolmasa, naqylǵa er. Ақылды аузын жауып, ділін ашар. Aqyldy aýzyn jaýyp, dilin ashar. Айла алтау, ақыл жетеу. Aıla altaý, aqyl jeteý. Ақылдыға ар қымбат,
Ақымаққа жан қымбат. Aqyldyǵa ar qymbat,
Aqymaqqa jan qymbat. Адамның тізгіні - ақыл. Adamnyń tizgini - aqyl. Ақылдының алды,
Ағып жатқан дария.
Сараң адамның алды,
Қу тақыр, шөл жазира. Aqyldynyń aldy,
Aǵyp jatqan darııa.
Sarań adamnyń aldy,
Qý taqyr, shól jazıra. Ақылды мақтанса, іс тындырар,
Ақымақ мақтанса, аяғын сындырар. Aqyldy maqtansa, is tyndyrar,
Aqymaq maqtansa, aıaǵyn syndyrar. Арзымасқа ақылыңды тауыспа. Arzymasqa aqylyńdy taýyspa. Адамға ақыл көптік қылмайды. Adamǵa aqyl kóptik qylmaıdy. Ашу тасады, ақыл басады. Ashý tasady, aqyl basady. Ашу - дұшпан, ақыл - дос,
Ақылыңа ақыл қос. Ashý - dushpan, aqyl - dos,
Aqylyńa aqyl qos. Шешеннің нақылы ортақ,
Көсемнің ақылы ортақ. Sheshenniń naqyly ortaq,
Kósemniń aqyly ortaq. Көкіректе ақыл болмаса,
Көз - шалбардың жыртығы. Kókirekte aqyl bolmasa,
Kóz - shalbardyń jyrtyǵy. Ақылсыз сұрақ беріп,
Ақылды жауап күтпе. Aqylsyz suraq berip,
Aqyldy jaýap kútpe. Ашу келсе, ақыл кетер,
Ашудан ақыл көп болса, не етер? Ashý kelse, aqyl keter,
Ashýdan aqyl kóp bolsa, ne eter? Ашу арындайды,
Ақыл артынан аяңдайды. Ashý aryndaıdy,
Aqyl artynan aıańdaıdy. Ашу - пышақ, ақыл - таяқ,
Жона берсең, таусылар. Ashý - pyshaq, aqyl - taıaq,
Jona berseń, taýsylar. Ашу - алдында, ақыл - соңында. Ashý - aldynda, aqyl - sońynda. Адам ақылымен бай,
Жер дақылымен бай. Adam aqylymen baı,
Jer daqylymen baı. Киім ауыр болмайды,
Азық ауыр болмайды,
Ақыл ауыр болмайды. Kıim aýyr bolmaıdy,
Azyq aýyr bolmaıdy,
Aqyl aýyr bolmaıdy. Ақыл байлық - азбас байлық,
Темір байлық - тозбас байлық. Aqyl baılyq - azbas baılyq,
Temir baılyq - tozbas baılyq. Ақылды ердің ішінде,
Алтын ерлі ат жатар.
Ақылды әйел ішінде,
Алтын бесікті ұл жатар. Aqyldy erdiń ishinde,
Altyn erli at jatar.
Aqyldy áıel ishinde,
Altyn besikti ul jatar. Нақыл - ақыл. Naqyl - aqyl. Көзі жоқ, құлағы саудың ақылы толады,
Құлағы жоқ, көзі саудың ақылы солады. Kózi joq, qulaǵy saýdyń aqyly tolady,
Qulaǵy joq, kózi saýdyń aqyly solady. Өз ақылың ақыл-ақ,
Кісі ақылы шоқырақ. Óz aqylyń aqyl-aq,
Kisi aqyly shoqyraq. Өз ақылын шамалаған қор болмас. Óz aqylyn shamalaǵan qor bolmas. Жау төнгенде батыл бол,
Дау төнгенде ақыл бол. Jaý tóngende batyl bol,
Daý tóngende aqyl bol. Ақ Еділдің өзі болмасақ та, бұлағымыз,
Ақылды бастың өзі болмасақ та, құлағымыз. Aq Edildiń ózi bolmasaq ta, bulaǵymyz,
Aqyldy bastyń ózi bolmasaq ta, qulaǵymyz. Бас аяқтан ақыл сұрамайды. Bas aıaqtan aqyl suramaıdy. Жетең жаман болмаса,
Жете жарлы болмассың. Jeteń jaman bolmasa,
Jete jarly bolmassyń. Малдан айырылсаң да, ақылдан айырылма. Maldan aıyrylsań da, aqyldan aıyrylma. "Әттеген-ай" деген сайын ақыл қосылады. "Áttegen-aı" degen saıyn aqyl qosylady. Ертеңгі ақыл түске жарамас,
Түскі ақыл кешке жарамас. Erteńgi aqyl túske jaramas,
Túski aqyl keshke jaramas. Сөздің ақыры - адамның ақылы. Sózdiń aqyry - adamnyń aqyly. Ақылды десе болар, сұрамай білгенді,
Жомарт десе болар, сұратпай бергенді. Aqyldy dese bolar, suramaı bilgendi,
Jomart dese bolar, suratpaı bergendi. Ақымақтың ақылы білегінде,
Ақылдының ақылы жүрегінде. Aqymaqtyń aqyly bileginde,
Aqyldynyń aqyly júreginde. Дауды да, жауды да ақыл жеңеді. Daýdy da, jaýdy da aqyl jeńedi. Білімдіден ақыл шығар,
Ақылдан нақыл шығар. Bilimdiden aqyl shyǵar,
Aqyldan naqyl shyǵar. Саялы адам сағынды сындырмас. Saıaly adam saǵyndy syndyrmas. Кісі ақылымен бай болғанша,
Өз ақылыңмен жарлы бол. Kisi aqylymen baı bolǵansha,
Óz aqylyńmen jarly bol. Көп ақылды жиналса,
Қиын істі бітірер.
Көп ақымақ жиналса,
Оңай істі бүлдірер. Kóp aqyldy jınalsa,
Qıyn isti bitirer.
Kóp aqymaq jınalsa,
Ońaı isti búldirer. Абырой - ердің қанаты,
Ақыл - ойдың суаты. Abyroı - erdiń qanaty,
Aqyl - oıdyń sýaty. Ата-ананың ақылы
Сайрап жатқан жолмен тең.
Ақылдының ақылы,
Сарқылмайтын көлмен тең. Ata-ananyń aqyly
Saırap jatqan jolmen teń.
Aqyldynyń aqyly,
Sarqylmaıtyn kólmen teń. Жасы кішіні ақылы асса аға тұт. Jasy kishini aqyly assa aǵa tut. Ақың кетсе, зерекке кетсін. Aqyń ketse, zerekke ketsin. Данышпаннан дәмелен. Danyshpannan dámelen. Досы көпті жау алмайды,
Ақылы көпті дау алмайды. Dosy kópti jaý almaıdy,
Aqyly kópti daý almaıdy. Жетесі асыл арланбас,
Жеті атасына дарымай. Jetesi asyl arlanbas,
Jeti atasyna darymaı. Ақпа құлаққа айтсаң, ағып кетеді,
Құйма құлаққа айтсаң, құйып алады. Aqpa qulaqqa aıtsań, aǵyp ketedi,
Quıma qulaqqa aıtsań, quıyp alady. Пішені өртенбегеннің бәрі ақылды. Pisheni órtenbegenniń bári aqyldy. Түйесі жоғалмағанның бәрі есті. Túıesi joǵalmaǵannyń bári esti. Малға жарлылық - жарлылық,
Ақылға жарлылық - сорлылық. Malǵa jarlylyq - jarlylyq,
Aqylǵa jarlylyq - sorlylyq. Ақымақ тойынса, туысқанын танымайды
Ақылды тойынса, тәубесінен жаңылмайды. Aqymaq toıynsa, týysqanyn tanymaıdy
Aqyldy toıynsa, táýbesinen jańylmaıdy. Әйелдің ақылы көркінде,
Еркектің көркі ақылында. Áıeldiń aqyly kórkinde,
Erkektiń kórki aqylynda. Ашу - ақылдың дұшпаны,
Нәпсі - иманның дұпшаны. Ashý - aqyldyń dushpany,
Nápsi - ımannyń dupshany. Жаманға айтқан ақыл
Жапанға атқан оқпен тең. Jamanǵa aıtqan aqyl
Japanǵa atqan oqpen teń. Ас тасыса, қатығы төгілер,
Ашу тасыса, ақыл төгілер. As tasysa, qatyǵy tógiler,
Ashý tasysa, aqyl tógiler. Аюды жеңген - жарты ер,
Ашуды жеңген - бүтін ер. Aıýdy jeńgen - jarty er,
Ashýdy jeńgen - bútin er. Надан күзетеді, дана түзетеді. Nadan kúzetedi, dana túzetedi. Ашу егестен шығады,
Ақыл кеңестен шығады. Ashý egesten shyǵady,
Aqyl keńesten shyǵady. Ақылды мен ақылды,
Ақыл жәйін кеңесер;
Ақылсыз бен ақылсыз
Ақыл таппай егесер. Aqyldy men aqyldy,
Aqyl jáıin keńeser;
Aqylsyz ben aqylsyz
Aqyl tappaı egeser. Ақылды қателессе,
Басынан көреді.
Ақымақ қателессе,
Досынан көреді. Aqyldy qatelesse,
Basynan kóredi.
Aqymaq qatelesse,
Dosynan kóredi. Кеңескен іс келісер,
Ақылы жақсы бөлісер. Keńesken is keliser,
Aqyly jaqsy bóliser. Адамды адамгершілікке сүйрейтін - ақыл,
Адамды жамандыққа ұрындыратын - ашу. Adamdy adamgershilikke súıreıtin - aqyl,
Adamdy jamandyqqa uryndyratyn - ashý. Ақылдының соңына ер, жолың болар,
Тиянақтының ісін көр, көңілің толар. Aqyldynyń sońyna er, jolyń bolar,
Tııanaqtynyń isin kór, kóńiliń tolar. Ақылдыға айтқан сөз жөнін табар,
Ақымаққа айтқан сөз далада қалар. Aqyldyǵa aıtqan sóz jónin tabar,
Aqymaqqa aıtqan sóz dalada qalar. Көптің ақылы - көл. Kóptiń aqyly - kól. Ақыл - адам көрігі,
Ақылдың сабыр - серігі. Aqyl - adam kórigi,
Aqyldyń sabyr - serigi. Ақыл - ар-ұяттың күзетшісі. Aqyl - ar-uıattyń kúzetshisi. Ар-ұят пен ақыл - мінез сауыты. Ar-uıat pen aqyl - minez saýyty. Көрік үйленгенше,
Ақыл өле-өлгенше. Kórik úılengenshe,
Aqyl óle-ólgenshe. Сұлу сұқтануға жақсы,
Ақыл жұптануға жақсы. Sulý suqtanýǵa jaqsy,
Aqyl juptanýǵa jaqsy. Ақыл - арқан,
Ой - өріс,
Адам - қазық. Aqyl - arqan,
Oı - óris,
Adam - qazyq. Өз ақылың - өзіңе жол. Óz aqylyń - ózińe jol. Ашу шабыстырады,
Ақыл табыстырады. Ashý shabystyrady,
Aqyl tabystyrady. Айла ақыл болмайды. Aıla aqyl bolmaıdy. Ақыл атасы - ақиқат. Aqyl atasy - aqıqat. Ашу бар жерде ақыл тұрмайды. Ashý bar jerde aqyl turmaıdy. Ақыл қалмас қашқанда,
Дегбір қалмас сасқанда. Aqyl qalmas qashqanda,
Degbir qalmas sasqanda. Ақыл - жан қуаты. Aqyl - jan qýaty. Ақылға кішілік жүрмейді. Aqylǵa kishilik júrmeıdi. Ақылдымен сөйлессең,
Ақылыңа ақыл қосылар.
Ақымақпен сөйлессең,
Өз ақылың тосылар. Aqyldymen sóılesseń,
Aqylyńa aqyl qosylar.
Aqymaqpen sóılesseń,
Óz aqylyń tosylar. Келелі ақыл сөздің түрін келтірер. Keleli aqyl sózdiń túrin keltirer. Зерек ақыл - суық мұз. Zerek aqyl - sýyq muz. Ақыл - жүректің суаты. Aqyl - júrektiń sýaty. Пайдасыз нақыл - баянсыз ақыл. Paıdasyz naqyl - baıansyz aqyl. Әр іске ақыл сыншы. Ár iske aqyl synshy. Ақылға саңыраулық айып. Aqylǵa sańyraýlyq aıyp. Ашу келсе, ақыл кетер,
Ашудан ақыл көп болса,
ашу не етер?! Ashý kelse, aqyl keter,
Ashýdan aqyl kóp bolsa,
ashý ne eter?! Естіге айтқан ақыл сөз,
Шыңға тіккен тумен тең,
Ессізге айтқан ақыл сөз
Құмға сіңген сумен тең. Estige aıtqan aqyl sóz,
Shyńǵa tikken týmen teń,
Essizge aıtqan aqyl sóz
Qumǵa sińgen sýmen teń. Естілердің ақылын ескерген де есті. Estilerdiń aqylyn eskergen de esti. Алдаспан құрал емес,
Ақыл құрал. Aldaspan qural emes,
Aqyl qural.
Адамына қарай ашылар. Aqyl - altyn sandyq,
Adamyna qaraı ashylar. Ақыл - сөзде, мерей - көзде. Aqyl - sózde, mereı - kózde. Ақыл - ауыс, ырыс - жұғыс. Aqyl - aýys, yrys - juǵys. Ақыл арымас, алтын шірімес. Aqyl arymas, altyn shirimes. Ақыл азбайды, білім тозбайды. Aqyl azbaıdy, bilim tozbaıdy. Ақыл жасқа қарамайды, басқа қарайды. Aqyl jasqa qaramaıdy, basqa qaraıdy. Ақыл - дария, алсаң да таусылмайды.
Жер - қазына, қазсаң да таусылмайды. Aqyl - darııa, alsań da taýsylmaıdy.
Jer - qazyna, qazsań da taýsylmaıdy. Ақыл - жас ұланнан,
Жүйрік - тай, құнаннан. Aqyl - jas ulannan,
Júırik - taı, qunannan. Ақыл - жастан, асыл - тастан. Aqyl - jastan, asyl - tastan. Ақыл - тозбайтын тон,
Білім - таусылмайтын кен. Aqyl - tozbaıtyn ton,
Bilim - taýsylmaıtyn ken. Ақыл бітпес дәулетке,
Дәулет бітпес келбетке. Aqyl bitpes dáýletke,
Dáýlet bitpes kelbetke. Ақылды адам батпан-ақ,
Ақылсыз адам сасқалақ. Aqyldy adam batpan-aq,
Aqylsyz adam sasqalaq. Ақылды жылдығын,
Ақылсыз күндігін ойлайды. Aqyldy jyldyǵyn,
Aqylsyz kúndigin oılaıdy. Ақылды «көндім» десе,
Ақымақ «жеңдім» дейді. Aqyldy «kóndim» dese,
Aqymaq «jeńdim» deıdi. Ақылды өтірік шаршатады. Aqyldy ótirik sharshatady. Ақылды жігіт атқа да қонар,
таққа да қонар. Aqyldy jigit atqa da qonar,
taqqa da qonar. Ақылды адам ақымақтан да бірдеме үйренеді Aqyldy adam aqymaqtan da birdeme úırenedi Ақылды арын қорғайды,
Сараң малын қорғайды. Aqyldy aryn qorǵaıdy,
Sarań malyn qorǵaıdy. Ақылдассаң - шешерсің,
Ақылдаспасаң - кем кесерсің. Aqyldassań - sheshersiń,
Aqyldaspasań - kem kesersiń. Ақыл алтау, ой жетеу. Aqyl altaý, oı jeteý. Ақылдының сөзі қысқа,
айтса нұсқа. Aqyldynyń sózi qysqa,
aıtsa nusqa. Кешкі ой - нақыл,
Таңғы ой - ақыл. Keshki oı - naqyl,
Tańǵy oı - aqyl. Ақылдыға - ишарат, ақымаққа - таяқ. Aqyldyǵa - ısharat, aqymaqqa - taıaq. Үлкенге - ізет, кішіге - ақыл. Úlkenge - izet, kishige - aqyl. Ақылдыны алысым деме,
Ақылсызды жақыным деме. Aqyldyny alysym deme,
Aqylsyzdy jaqynym deme. Ашу асыққанда ақыл басу айтар. Ashý asyqqanda aqyl basý aıtar. Ақылдының алдымен жүр,
Ақымақтың артымен жүр. Aqyldynyń aldymen júr,
Aqymaqtyń artymen júr. Ашуың келсе, аузыңды жап. Ashýyń kelse, aýzyńdy jap. Ақылды ісіне сенеді,
Ақымақ түсіне сенеді. Aqyldy isine senedi,
Aqymaq túsine senedi. Ашуың келсе, қолың тарт. Ashýyń kelse, qolyń tart. Ақылдан асар амал жоқ,
Батырлар алмас қамал жоқ. Aqyldan asar amal joq,
Batyrlar almas qamal joq. Үгітті ұққанға, ақылды жұққанға айт. Úgitti uqqanǵa, aqyldy juqqanǵa aıt. Ақылды шалалығын байқатпайды,
Оқыған балалығын байқатпайды. Aqyldy shalalyǵyn baıqatpaıdy,
Oqyǵan balalyǵyn baıqatpaıdy. Ақыл айтсаң, мақұл айт. Aqyl aıtsań, maqul aıt. Ақылдының сөзінен енші алып қал. Aqyldynyń sózinen enshi alyp qal. Ақылың болса, ақылға ер,
Ақылың болмаса, нақылға ер. Aqylyń bolsa, aqylǵa er,
Aqylyń bolmasa, naqylǵa er. Ақылды аузын жауып, ділін ашар. Aqyldy aýzyn jaýyp, dilin ashar. Айла алтау, ақыл жетеу. Aıla altaý, aqyl jeteý. Ақылдыға ар қымбат,
Ақымаққа жан қымбат. Aqyldyǵa ar qymbat,
Aqymaqqa jan qymbat. Адамның тізгіні - ақыл. Adamnyń tizgini - aqyl. Ақылдының алды,
Ағып жатқан дария.
Сараң адамның алды,
Қу тақыр, шөл жазира. Aqyldynyń aldy,
Aǵyp jatqan darııa.
Sarań adamnyń aldy,
Qý taqyr, shól jazıra. Ақылды мақтанса, іс тындырар,
Ақымақ мақтанса, аяғын сындырар. Aqyldy maqtansa, is tyndyrar,
Aqymaq maqtansa, aıaǵyn syndyrar. Арзымасқа ақылыңды тауыспа. Arzymasqa aqylyńdy taýyspa. Адамға ақыл көптік қылмайды. Adamǵa aqyl kóptik qylmaıdy. Ашу тасады, ақыл басады. Ashý tasady, aqyl basady. Ашу - дұшпан, ақыл - дос,
Ақылыңа ақыл қос. Ashý - dushpan, aqyl - dos,
Aqylyńa aqyl qos. Шешеннің нақылы ортақ,
Көсемнің ақылы ортақ. Sheshenniń naqyly ortaq,
Kósemniń aqyly ortaq. Көкіректе ақыл болмаса,
Көз - шалбардың жыртығы. Kókirekte aqyl bolmasa,
Kóz - shalbardyń jyrtyǵy. Ақылсыз сұрақ беріп,
Ақылды жауап күтпе. Aqylsyz suraq berip,
Aqyldy jaýap kútpe. Ашу келсе, ақыл кетер,
Ашудан ақыл көп болса, не етер? Ashý kelse, aqyl keter,
Ashýdan aqyl kóp bolsa, ne eter? Ашу арындайды,
Ақыл артынан аяңдайды. Ashý aryndaıdy,
Aqyl artynan aıańdaıdy. Ашу - пышақ, ақыл - таяқ,
Жона берсең, таусылар. Ashý - pyshaq, aqyl - taıaq,
Jona berseń, taýsylar. Ашу - алдында, ақыл - соңында. Ashý - aldynda, aqyl - sońynda. Адам ақылымен бай,
Жер дақылымен бай. Adam aqylymen baı,
Jer daqylymen baı. Киім ауыр болмайды,
Азық ауыр болмайды,
Ақыл ауыр болмайды. Kıim aýyr bolmaıdy,
Azyq aýyr bolmaıdy,
Aqyl aýyr bolmaıdy. Ақыл байлық - азбас байлық,
Темір байлық - тозбас байлық. Aqyl baılyq - azbas baılyq,
Temir baılyq - tozbas baılyq. Ақылды ердің ішінде,
Алтын ерлі ат жатар.
Ақылды әйел ішінде,
Алтын бесікті ұл жатар. Aqyldy erdiń ishinde,
Altyn erli at jatar.
Aqyldy áıel ishinde,
Altyn besikti ul jatar. Нақыл - ақыл. Naqyl - aqyl. Көзі жоқ, құлағы саудың ақылы толады,
Құлағы жоқ, көзі саудың ақылы солады. Kózi joq, qulaǵy saýdyń aqyly tolady,
Qulaǵy joq, kózi saýdyń aqyly solady. Өз ақылың ақыл-ақ,
Кісі ақылы шоқырақ. Óz aqylyń aqyl-aq,
Kisi aqyly shoqyraq. Өз ақылын шамалаған қор болмас. Óz aqylyn shamalaǵan qor bolmas. Жау төнгенде батыл бол,
Дау төнгенде ақыл бол. Jaý tóngende batyl bol,
Daý tóngende aqyl bol. Ақ Еділдің өзі болмасақ та, бұлағымыз,
Ақылды бастың өзі болмасақ та, құлағымыз. Aq Edildiń ózi bolmasaq ta, bulaǵymyz,
Aqyldy bastyń ózi bolmasaq ta, qulaǵymyz. Бас аяқтан ақыл сұрамайды. Bas aıaqtan aqyl suramaıdy. Жетең жаман болмаса,
Жете жарлы болмассың. Jeteń jaman bolmasa,
Jete jarly bolmassyń. Малдан айырылсаң да, ақылдан айырылма. Maldan aıyrylsań da, aqyldan aıyrylma. "Әттеген-ай" деген сайын ақыл қосылады. "Áttegen-aı" degen saıyn aqyl qosylady. Ертеңгі ақыл түске жарамас,
Түскі ақыл кешке жарамас. Erteńgi aqyl túske jaramas,
Túski aqyl keshke jaramas. Сөздің ақыры - адамның ақылы. Sózdiń aqyry - adamnyń aqyly. Ақылды десе болар, сұрамай білгенді,
Жомарт десе болар, сұратпай бергенді. Aqyldy dese bolar, suramaı bilgendi,
Jomart dese bolar, suratpaı bergendi. Ақымақтың ақылы білегінде,
Ақылдының ақылы жүрегінде. Aqymaqtyń aqyly bileginde,
Aqyldynyń aqyly júreginde. Дауды да, жауды да ақыл жеңеді. Daýdy da, jaýdy da aqyl jeńedi. Білімдіден ақыл шығар,
Ақылдан нақыл шығар. Bilimdiden aqyl shyǵar,
Aqyldan naqyl shyǵar. Саялы адам сағынды сындырмас. Saıaly adam saǵyndy syndyrmas. Кісі ақылымен бай болғанша,
Өз ақылыңмен жарлы бол. Kisi aqylymen baı bolǵansha,
Óz aqylyńmen jarly bol. Көп ақылды жиналса,
Қиын істі бітірер.
Көп ақымақ жиналса,
Оңай істі бүлдірер. Kóp aqyldy jınalsa,
Qıyn isti bitirer.
Kóp aqymaq jınalsa,
Ońaı isti búldirer. Абырой - ердің қанаты,
Ақыл - ойдың суаты. Abyroı - erdiń qanaty,
Aqyl - oıdyń sýaty. Ата-ананың ақылы
Сайрап жатқан жолмен тең.
Ақылдының ақылы,
Сарқылмайтын көлмен тең. Ata-ananyń aqyly
Saırap jatqan jolmen teń.
Aqyldynyń aqyly,
Sarqylmaıtyn kólmen teń. Жасы кішіні ақылы асса аға тұт. Jasy kishini aqyly assa aǵa tut. Ақың кетсе, зерекке кетсін. Aqyń ketse, zerekke ketsin. Данышпаннан дәмелен. Danyshpannan dámelen. Досы көпті жау алмайды,
Ақылы көпті дау алмайды. Dosy kópti jaý almaıdy,
Aqyly kópti daý almaıdy. Жетесі асыл арланбас,
Жеті атасына дарымай. Jetesi asyl arlanbas,
Jeti atasyna darymaı. Ақпа құлаққа айтсаң, ағып кетеді,
Құйма құлаққа айтсаң, құйып алады. Aqpa qulaqqa aıtsań, aǵyp ketedi,
Quıma qulaqqa aıtsań, quıyp alady. Пішені өртенбегеннің бәрі ақылды. Pisheni órtenbegenniń bári aqyldy. Түйесі жоғалмағанның бәрі есті. Túıesi joǵalmaǵannyń bári esti. Малға жарлылық - жарлылық,
Ақылға жарлылық - сорлылық. Malǵa jarlylyq - jarlylyq,
Aqylǵa jarlylyq - sorlylyq. Ақымақ тойынса, туысқанын танымайды
Ақылды тойынса, тәубесінен жаңылмайды. Aqymaq toıynsa, týysqanyn tanymaıdy
Aqyldy toıynsa, táýbesinen jańylmaıdy. Әйелдің ақылы көркінде,
Еркектің көркі ақылында. Áıeldiń aqyly kórkinde,
Erkektiń kórki aqylynda. Ашу - ақылдың дұшпаны,
Нәпсі - иманның дұпшаны. Ashý - aqyldyń dushpany,
Nápsi - ımannyń dupshany. Жаманға айтқан ақыл
Жапанға атқан оқпен тең. Jamanǵa aıtqan aqyl
Japanǵa atqan oqpen teń. Ас тасыса, қатығы төгілер,
Ашу тасыса, ақыл төгілер. As tasysa, qatyǵy tógiler,
Ashý tasysa, aqyl tógiler. Аюды жеңген - жарты ер,
Ашуды жеңген - бүтін ер. Aıýdy jeńgen - jarty er,
Ashýdy jeńgen - bútin er. Надан күзетеді, дана түзетеді. Nadan kúzetedi, dana túzetedi. Ашу егестен шығады,
Ақыл кеңестен шығады. Ashý egesten shyǵady,
Aqyl keńesten shyǵady. Ақылды мен ақылды,
Ақыл жәйін кеңесер;
Ақылсыз бен ақылсыз
Ақыл таппай егесер. Aqyldy men aqyldy,
Aqyl jáıin keńeser;
Aqylsyz ben aqylsyz
Aqyl tappaı egeser. Ақылды қателессе,
Басынан көреді.
Ақымақ қателессе,
Досынан көреді. Aqyldy qatelesse,
Basynan kóredi.
Aqymaq qatelesse,
Dosynan kóredi. Кеңескен іс келісер,
Ақылы жақсы бөлісер. Keńesken is keliser,
Aqyly jaqsy bóliser. Адамды адамгершілікке сүйрейтін - ақыл,
Адамды жамандыққа ұрындыратын - ашу. Adamdy adamgershilikke súıreıtin - aqyl,
Adamdy jamandyqqa uryndyratyn - ashý. Ақылдының соңына ер, жолың болар,
Тиянақтының ісін көр, көңілің толар. Aqyldynyń sońyna er, jolyń bolar,
Tııanaqtynyń isin kór, kóńiliń tolar. Ақылдыға айтқан сөз жөнін табар,
Ақымаққа айтқан сөз далада қалар. Aqyldyǵa aıtqan sóz jónin tabar,
Aqymaqqa aıtqan sóz dalada qalar. Көптің ақылы - көл. Kóptiń aqyly - kól. Ақыл - адам көрігі,
Ақылдың сабыр - серігі. Aqyl - adam kórigi,
Aqyldyń sabyr - serigi. Ақыл - ар-ұяттың күзетшісі. Aqyl - ar-uıattyń kúzetshisi. Ар-ұят пен ақыл - мінез сауыты. Ar-uıat pen aqyl - minez saýyty. Көрік үйленгенше,
Ақыл өле-өлгенше. Kórik úılengenshe,
Aqyl óle-ólgenshe. Сұлу сұқтануға жақсы,
Ақыл жұптануға жақсы. Sulý suqtanýǵa jaqsy,
Aqyl juptanýǵa jaqsy. Ақыл - арқан,
Ой - өріс,
Адам - қазық. Aqyl - arqan,
Oı - óris,
Adam - qazyq. Өз ақылың - өзіңе жол. Óz aqylyń - ózińe jol. Ашу шабыстырады,
Ақыл табыстырады. Ashý shabystyrady,
Aqyl tabystyrady. Айла ақыл болмайды. Aıla aqyl bolmaıdy. Ақыл атасы - ақиқат. Aqyl atasy - aqıqat. Ашу бар жерде ақыл тұрмайды. Ashý bar jerde aqyl turmaıdy. Ақыл қалмас қашқанда,
Дегбір қалмас сасқанда. Aqyl qalmas qashqanda,
Degbir qalmas sasqanda. Ақыл - жан қуаты. Aqyl - jan qýaty. Ақылға кішілік жүрмейді. Aqylǵa kishilik júrmeıdi. Ақылдымен сөйлессең,
Ақылыңа ақыл қосылар.
Ақымақпен сөйлессең,
Өз ақылың тосылар. Aqyldymen sóılesseń,
Aqylyńa aqyl qosylar.
Aqymaqpen sóılesseń,
Óz aqylyń tosylar. Келелі ақыл сөздің түрін келтірер. Keleli aqyl sózdiń túrin keltirer. Зерек ақыл - суық мұз. Zerek aqyl - sýyq muz. Ақыл - жүректің суаты. Aqyl - júrektiń sýaty. Пайдасыз нақыл - баянсыз ақыл. Paıdasyz naqyl - baıansyz aqyl. Әр іске ақыл сыншы. Ár iske aqyl synshy. Ақылға саңыраулық айып. Aqylǵa sańyraýlyq aıyp. Ашу келсе, ақыл кетер,
Ашудан ақыл көп болса,
ашу не етер?! Ashý kelse, aqyl keter,
Ashýdan aqyl kóp bolsa,
ashý ne eter?! Естіге айтқан ақыл сөз,
Шыңға тіккен тумен тең,
Ессізге айтқан ақыл сөз
Құмға сіңген сумен тең. Estige aıtqan aqyl sóz,
Shyńǵa tikken týmen teń,
Essizge aıtqan aqyl sóz
Qumǵa sińgen sýmen teń. Естілердің ақылын ескерген де есті. Estilerdiń aqylyn eskergen de esti. Алдаспан құрал емес,
Ақыл құрал. Aldaspan qural emes,
Aqyl qural.
