Жоқшылық туралы 186
Кедейдің жеті қаңтары бар.
Kedeıdiń jeti qańtary bar.
Байдың қорасынан,
Жарлының жалғызы жоғалады. Baıdyń qorasynan,
Jarlynyń jalǵyzy joǵalady. Жадағайсыз жан қалмас,
Жаға берсе, тал қалмас. Jadaǵaısyz jan qalmas,
Jaǵa berse, tal qalmas. Жей берсе, түйе түгіл, тау да таусылады. Jeı berse, túıe túgil, taý da taýsylady. Алтын табылса,
Түйерге түйіншек табылмайды. Altyn tabylsa,
Túıerge túıinshek tabylmaıdy. Кедейліктен кісі өлмейді,
Қиналады жан шіркін. Kedeılikten kisi ólmeıdi,
Qınalady jan shirkin. Жарлы байғұс жамалар,
Жамалар да қуанар. Jarly baıǵus jamalar,
Jamalar da qýanar. Қолы қысқаның жолы қысқа. Qoly qysqanyń joly qysqa. Табылмаса, таға да қат. Tabylmasa, taǵa da qat. Жалғыз болсаң, түйе сақта,
Жарлы болсаң, бие сақта. Jalǵyz bolsań, túıe saqta,
Jarly bolsań, bıe saqta. Ескіні жамағанның есі шығады. Eskini jamaǵannyń esi shyǵady. Барды балама,
Жоқты санама. Bardy balama,
Joqty sanama. Құр алғыс азық болмайды. Qur alǵys azyq bolmaıdy. «Болдым» дегеннің,
Қара жер түбіріне жетеді.
«Жетістім» дегеннің,
Кедейлік сіңіріне жетеді. «Boldym» degenniń,
Qara jer túbirine jetedi.
«Jetistim» degenniń,
Kedeılik sińirine jetedi. Көтере алмасаң, қоса арқала. Kótere almasań, qosa arqala. Жоқты жоқ табады. Joqty joq tabady. Қасқалдақтың қанындай қат. Qasqaldaqtyń qanyndaı qat. Қаңтарда қалпақ киім болмайды. Qańtarda qalpaq kıim bolmaıdy. Жылан жалағандай. Jylan jalaǵandaı. Аштың ақылы астан әрі аспайды. Ashtyń aqyly astan ári aspaıdy. Аш көп жер, ашулы көп сөйлер. Ash kóp jer, ashýly kóp sóıler. Бір ауылда бір үй аш болса,
Бір ауыл аш болады. Bir aýylda bir úı ash bolsa,
Bir aýyl ash bolady. Ашаршылықта түйенің сіңірі де тәтті,
Тоқшылықта қозының құйрығы да қатты. Asharshylyqta túıeniń sińiri de tátti,
Toqshylyqta qozynyń quıryǵy da qatty. Тауда туған баланың
екі көзі таста.
Ашаршылықта туған баланың
екі көзі аста. Taýda týǵan balanyń
eki kózi tasta.
Asharshylyqta týǵan balanyń
eki kózi asta. Аз көпке, аш тоққа теңгерілді. Az kópke, ash toqqa teńgerildi. Аш адамға бір атан жүк те аз көрінер. Ash adamǵa bir atan júk te az kóriner. Тіс шұқыр қылтанағы жоқ. Tis shuqyr qyltanaǵy joq. Иесі жардай, аты арық,
Түз жұтынан сақтасын.
Әйелі жардай, ері арық,
Үй жұтынан сақтасын. Iesi jardaı, aty aryq,
Túz jutynan saqtasyn.
Áıeli jardaı, eri aryq,
Úı jutynan saqtasyn. Жетпесті қуып алқынба. Jetpesti qýyp alqynba. Күңге қамқа тон жапсаң да ханым болмас. Kúńge qamqa ton japsań da hanym bolmas. Үйіне ит иіскеп кірмейді. Úıine ıt ıiskep kirmeıdi. Кедейге өлең айтқан да шығын. Kedeıge óleń aıtqan da shyǵyn. Кедейге көтере алмастай бас береді. Kedeıge kótere almastaı bas beredi. Кедей іштегі бұзауды сауда қылады. Kedeı ishtegi buzaýdy saýda qylady. Кедейдің аты қара жарыста озады. Kedeıdiń aty qara jarysta ozady. Кедейдің қоржыны толса да, көзі тоймайды. Kedeıdiń qorjyny tolsa da, kózi toımaıdy. Кедейдікі көзеде. Kedeıdiki kózede. Кедейде лебіз болмас. Kedeıde lebiz bolmas. Кедейдің аузы асқа тисе, тісі тасқа тиеді. Kedeıdiń aýzy asqa tıse, tisi tasqa tıedi. Жарлының бір тойғаны шала байығаны. Jarlynyń bir toıǵany shala baıyǵany. Тақыр кедейдің ұйқысы тыныш. Taqyr kedeıdiń uıqysy tynysh. Кедейді «бәрекелді» жұтатады. Kedeıdi «bárekeldi» jutatady. Кедейдің бір есігі ашық, бір есігі жабық. Kedeıdiń bir esigi ashyq, bir esigi jabyq. Кедейдің сүйген тамағын кім береді? Kedeıdiń súıgen tamaǵyn kim beredi? Кедейшілік шоқтығы - ертеңгі астың жоқтығы. Kedeıshilik shoqtyǵy - erteńgi astyń joqtyǵy. Кедейді тер қысса,
Керегесін арқалап тауға шығады. Kedeıdi ter qyssa,
Keregesin arqalap taýǵa shyǵady. Жеті кедей жиналғанмен,
Ортасынан бір бай шықпас. Jeti kedeı jınalǵanmen,
Ortasynan bir baı shyqpas. Лашығы жоқ орданы аңсайды,
Желері жоқ жорғаны аңсайды. Lashyǵy joq ordany ańsaıdy,
Jeleri joq jorǵany ańsaıdy. Кедейдің ауы жүрмес,
Ауы жүрсе, дауы жүрмес. Kedeıdiń aýy júrmes,
Aýy júrse, daýy júrmes. Жұт жеті ағайынды,
Содырымен сегіз,
Салақпен тоғыз, олақпен он. Jut jeti aǵaıyndy,
Sodyrymen segiz,
Salaqpen toǵyz, olaqpen on. Иман тұрар тоқтықта,
Иман кетер жоқтықта. Iman turar toqtyqta,
Iman keter joqtyqta. Кедейдің бақыты үкіде, үкінің кілті көкте. Kedeıdiń baqyty úkide, úkiniń kilti kókte. Қазы мен қарта жедім, аузымда жоқ,
Мақпал мен парша кидім, иінімде жоқ. Qazy men qarta jedim, aýzymda joq,
Maqpal men parsha kıdim, ıinimde joq. Кісідегінің кілті аспанда. Kisideginiń kilti aspanda. Не атамда, не ботамда жоқ. Ne atamda, ne botamda joq. Жүйрік шабан болады,
Мойнынан жалы кетсе.
Жігіт кедей болады,
Қолынан малы кетсе. Júırik shaban bolady,
Moınynan jaly ketse.
Jigit kedeı bolady,
Qolynan maly ketse. Барын ортаға салса, жоқшылыққа саналмас. Baryn ortaǵa salsa, joqshylyqqa sanalmas. Жаяудың аты - ширақ, күші - азық. Jaıaýdyń aty - shıraq, kúshi - azyq. Қайыр сұрап, зекет береді. Qaıyr surap, zeket beredi. Қайыршыға қайыршы ермейді. Qaıyrshyǵa qaıyrshy ermeıdi. Күні біткен жалшы,
Көнекті сырттан салады. Kúni bitken jalshy,
Kónekti syrttan salady. Азға - қанағат, көпке - шүкір. Azǵa - qanaǵat, kópke - shúkir. Барға - мәзір, жоққа - сабыр. Barǵa - mázir, joqqa - sabyr. Кедейлік кемдік емес. Kedeılik kemdik emes. Кедейге ақ қалта да бір,
Көк қалта да бір. Kedeıge aq qalta da bir,
Kók qalta da bir. Кедей нан тапса, ыдысын таппас. Kedeı nan tapsa, ydysyn tappas. Кедейдің кеңесі бітпейді. Kedeıdiń keńesi bitpeıdi. Кедейдің етегіндегі бидайды тізесі қағып төгеді. Kedeıdiń etegindegi bıdaıdy tizesi qaǵyp tógedi. Кедейлігіңді білейін десең, көшіп көр. Kedeıligińdi bileıin deseń, kóship kór. Кедейдің күні кіжінумен өтеді. Kedeıdiń kúni kijinýmen ótedi. Жоқтық ұят емес,
Тоқтық мұрат емес. Joqtyq uıat emes,
Toqtyq murat emes. Жоққа жүйрік жетпейді. Joqqa júırik jetpeıdi. Жоқтық жомарттың қолын байлайды. Joqtyq jomarttyń qolyn baılaıdy. Барлардікі жорға-жорға,
Жоқтардікі зорға-зорға. Barlardiki jorǵa-jorǵa,
Joqtardiki zorǵa-zorǵa. Жоқты жонады. Joqty jonady. Жарлылығын жасырған байымас. Jarlylyǵyn jasyrǵan baıymas. Жетпес жарлылық - басқа қорлық. Jetpes jarlylyq - basqa qorlyq. Жарлының жалғыз тоқтысын қасқыр жейді. Jarlynyń jalǵyz toqtysyn qasqyr jeıdi. Аса жаман болмасаң,
Аса жарлы болмассың. Asa jaman bolmasań,
Asa jarly bolmassyń. Тарыққан талғамайды. Taryqqan talǵamaıdy. Жарлының аузы аққа тисе, мұрны қанайды. Jarlynyń aýzy aqqa tıse, murny qanaıdy. Үрерге иті, сығарға биті жоқ. Úrerge ıti, syǵarǵa bıti joq. Ұштығы түгіл, пұштығы жоқ. Ushtyǵy túgil, pushtyǵy joq. Жыртық келіге жамаулы келсап. Jyrtyq kelige jamaýly kelsap. Келсап құрыса,
Келі керектен өзі-ақ қалады. Kelsap qurysa,
Keli kerekten ózi-aq qalady. Бірі кемнің бәрі кем. Biri kemniń bári kem. Көпке келген себеле,
Себелені елеме. Kópke kelgen sebele,
Sebeleni eleme. Асабасы жоқ асқа жарымайды,
Қасабасы жоқ басқа жарымайды. Asabasy joq asqa jarymaıdy,
Qasabasy joq basqa jarymaıdy. Әттең, ұн жоқ,
Май болғанда бауырсақ пісіретін. Átteń, un joq,
Maı bolǵanda baýyrsaq pisiretin. Шортанды деген көлге бар,
Шортан түгіл шабақ жоқ. Shortandy degen kólge bar,
Shortan túgil shabaq joq. Баталы құл арымас,
Батасыз құл жарымас. Bataly qul arymas,
Batasyz qul jarymas. Тар киім тозғақ. Tar kıim tozǵaq. Қолында жоқ жомарт. Qolynda joq jomart. Сауыны аздың жазы қысқа. Saýyny azdyń jazy qysqa. Қысқа жіп күрмеуге келмейді,
Күрмеуге келсе де, байлауға келмейді. Qysqa jip kúrmeýge kelmeıdi,
Kúrmeýge kelse de, baılaýǵa kelmeıdi. Жамау тапқан жарлы болмас. Jamaý tapqan jarly bolmas. Жұтаған шүкіршілікке тоймас. Jutaǵan shúkirshilikke toımas. Жуан жіңішкергенше, жіңішке үзілер. Jýan jińishkergenshe, jińishke úziler. Жаяу қойшы күніне үш тасады. Jaıaý qoıshy kúnine úsh tasady. Аспаннан киіз жауғанда,
Сорлыға ұлтарақ та тимейді. Aspannan kıiz jaýǵanda,
Sorlyǵa ultaraq ta tımeıdi. Ыштаны жоқтың түсіне,
Екі қарыс бөз кіреді. Yshtany joqtyń túsine,
Eki qarys bóz kiredi. Астық жоқ жылы тіленші қыстайды. Astyq joq jyly tilenshi qystaıdy. Тіленшіге жел қарсы. Tilenshige jel qarsy. Еліктің мойнын оқ кеседі,
Ердің мойнын жоқ кеседі. Eliktiń moınyn oq kesedi,
Erdiń moınyn joq kesedi. Ер қолында мал тұрмайды,
Елек ішінде су тұрмайды. Er qolynda mal turmaıdy,
Elek ishinde sý turmaıdy. Кісі бергені кісіге ырыс болмас. Kisi bergeni kisige yrys bolmas. Біреу тойып секіреді,
Біреу тоңып секіреді. Bireý toıyp sekiredi,
Bireý tońyp sekiredi. Етік жамағанды көрдік,
Тақия жамағанды көрмедік. Etik jamaǵandy kórdik,
Taqııa jamaǵandy kórmedik. Етігің тар болса,
Бұл дүниенің кеңдігінен не пайда? Etigiń tar bolsa,
Bul dúnıeniń keńdiginen ne paıda? Қалпақ абзалы - мұрақ,
Көрпе абзалы - құрақ. Qalpaq abzaly - muraq,
Kórpe abzaly - quraq. Су жетпейін демейді,
Жар жеткізбейді.
Ер жетпейін демейді,
Мал жеткізбейді. Sý jetpeıin demeıdi,
Jar jetkizbeıdi.
Er jetpeıin demeıdi,
Mal jetkizbeıdi. Олай тартса, өгіз өледі,
Бұра тартса, арба сынады. Olaı tartsa, ógiz óledi,
Bura tartsa, arba synady. Үйіне ұры түскендей. Úıine ury túskendeı. Бір құшақ қу ағаштан бір оқтық шығады. Bir qushaq qý aǵashtan bir oqtyq shyǵady. Бай атқа мінсе,
«Құтты болсын!» - дейді.
Жарлы атқа мінсе,
<<Қайдан алдың?» - дейді. Baı atqa minse,
«Qutty bolsyn!» - deıdi.
Jarly atqa minse,
<
Жоқты жара деме,
Көлеңкені қара деме. Joqty jara deme,
Kóleńkeni qara deme. Таста тамыр жоқ,
Тасбақада бауыр жоқ,
Суда қаймақ жоқ. Tasta tamyr joq,
Tasbaqada baýyr joq,
Sýda qaımaq joq. Байға жағынамын деп,
Жарлының зықы шығады. Baıǵa jaǵynamyn dep,
Jarlynyń zyqy shyǵady. Барға - мәзір, жоққа - қанағат. Barǵa - mázir, joqqa - qanaǵat. Қыс киімін жаз киіп,
Жарлы қайдан байысын.
Жазы-қысы жұмыс қып,
Мая қайдан қайысын? Qys kıimin jaz kıip,
Jarly qaıdan baıysyn.
Jazy-qysy jumys qyp,
Maıa qaıdan qaıysyn? Қанша білгіш десе де,
Адам сүймес малсызды. Qansha bilgish dese de,
Adam súımes malsyzdy. Жігіттің күйін сұрама,
Жұрттан сауын сауған соң.
Малдың күйін сұрама,
Қонысынан ауған соң. Jigittiń kúıin surama,
Jurttan saýyn saýǵan soń.
Maldyń kúıin surama,
Qonysynan aýǵan soń. Күңнің өз күңкілін,
Өзіне қимайсың ба?! Kúńniń óz kúńkilin,
Ózine qımaısyń ba?! Бақының баяғы күйі жоқ. Baqynyń baıaǵy kúıi joq. Ит байласа тұрғысыз. It baılasa turǵysyz. Қажы бардағы күн қайда? Qajy bardaǵy kún qaıda? Аттылыға еріп,
Жаяудың таңы айырылады. Attylyǵa erip,
Jaıaýdyń tańy aıyrylady. Жұрт жұтаса - жұтық. Jurt jutasa - jutyq. Кедей елдің көшбасшысы көп. Kedeı eldiń kóshbasshysy kóp. Не жоқ болса, сол қат. Ne joq bolsa, sol qat. Жарлы кісі бай болса,
Көтін қоюға жер таппайды.
Бай кісі жарлы болса,
Бетін қоюға жер таппайды. Jarly kisi baı bolsa,
Kótin qoıýǵa jer tappaıdy.
Baı kisi jarly bolsa,
Betin qoıýǵa jer tappaıdy. Аш атасын танымас. Ash atasyn tanymas. Аш адам Құдайын ұмытады. Ash adam Qudaıyn umytady. Аш адам ұрысқақ,
Ақсақ қой тырысқақ. Ash adam urysqaq,
Aqsaq qoı tyrysqaq. Аш ақылымен тоқ болмайды. Ash aqylymen toq bolmaıdy. Асы жоқ үйге ит те кірмейді. Asy joq úıge ıt te kirmeıdi. Аштық ас таңдатпайды. Ashtyq as tańdatpaıdy. Аштың ақылы тамағында,
Жаяудың ақылы табанында. Ashtyń aqyly tamaǵynda,
Jaıaýdyń aqyly tabanynda. Ашаршылықта бай баласы бұрын өледі. Asharshylyqta baı balasy buryn óledi. Аш ауыл айранды бұрын ішеді. Ash aýyl aırandy buryn ishedi. Қарны ашқан кәрі дауын даулайды. Qarny ashqan kári daýyn daýlaıdy. Қарны ашқан қараша үйге шабады. Qarny ashqan qarasha úıge shabady. Қарны ашқан қазанға қарайды. Qarny ashqan qazanǵa qaraıdy. Қарны ашқанға қара талқан майдай көрінеді. Qarny ashqanǵa qara talqan maıdaı kórinedi. Қарны ашқанға қара нан май татыр,
Шөлдегенге қара су бал татыр. Qarny ashqanǵa qara nan maı tatyr,
Shóldegenge qara sý bal tatyr. Бір күн қарны ашқаннан,
Қырық күн ақыл сұрама. Bir kún qarny ashqannan,
Qyryq kún aqyl surama. Адасқанға жұлдыз Айдай,
Қарны ашқанға көже майдай. Adasqanǵa juldyz Aıdaı,
Qarny ashqanǵa kóje maıdaı. Аш отырып, ас таңдайды,
Жаяу отырып, ат таңдайды. Ash otyryp, as tańdaıdy,
Jaıaý otyryp, at tańdaıdy. Тоқтықта жараспаған
Аштықта қараспайды. Toqtyqta jaraspaǵan
Ashtyqta qaraspaıdy. Ашқа қазан астырма,
Тоңғанға от жақтырма. Ashqa qazan astyrma,
Tońǵanǵa ot jaqtyrma. Тоқ адамды ұйқы басады,
Аш адамнан ұйқы қашады. Toq adamdy uıqy basady,
Ash adamnan uıqy qashady. Аштан өлген кісінің моласы жоқ. Ashtan ólgen kisiniń molasy joq. Аш бала тоқ баламен ойнамайды,
Тоқ бала аш болам деп ойламайды. Ash bala toq balamen oınamaıdy,
Toq bala ash bolam dep oılamaıdy. Ат қадірін білмесең,
Жаяушылық берсін жазаңды.
Ас қадірін білмесең,
Ашаршылық берсін жазаңды. At qadirin bilmeseń,
Jaıaýshylyq bersin jazańdy.
As qadirin bilmeseń,
Asharshylyq bersin jazańdy. Ашаршылықта жеген құйқаның дәмі
ауыздан кетпес. Asharshylyqta jegen quıqanyń dámi
aýyzdan ketpes. Тоқшылықта жеген тоқпан жілік,
Ашаршылықта көзіңнен бұл-бұл ұшар. Toqshylyqta jegen toqpan jilik,
Asharshylyqta kózińnen bul-bul ushar. Ашты қусаң да, құмалақ шықпас. Ashty qýsań da, qumalaq shyqpas. Ас қадірін білмесең,
Ашаршылықта білерсің.
Ат қадірін білмесең,
Жаяуқалғанда білерсің. As qadirin bilmeseń,
Asharshylyqta bilersiń.
At qadirin bilmeseń,
Jaıaýqalǵanda bilersiń. Үлкен жау - өңеш. Úlken jaý - óńesh. Аш адам
алты көрпе жамылса да ұйықтай алмайды. Ash adam
alty kórpe jamylsa da uıyqtaı almaıdy. Татқан да бір, тойған да бір. Tatqan da bir, toıǵan da bir. Тіске кірген етке қарын тоймайды. Tiske kirgen etke qaryn toımaıdy. Мойны ырғайдай, биті торғайдай. Moıny yrǵaıdaı, bıti torǵaıdaı. Аш алғырт, тоқ бейғам. Ash alǵyrt, toq beıǵam. Аш не жемес, тоқ не демес? Ash ne jemes, toq ne demes? Аш қадірін тоқ білмес. Ash qadirin toq bilmes. Шуда жіптен бау таққан жейдең құрысын,
Сары майдан дәметкен кеудең құрысын. Shýda jipten baý taqqan jeıdeń qurysyn,
Sary maıdan dámetken keýdeń qurysyn. Тоқ адам тойшыл,
Аш адам арманшыл. Toq adam toıshyl,
Ash adam armanshyl. Байлар ашты тоқ санар,
Аш жаманын жоқ санар. Baılar ashty toq sanar,
Ash jamanyn joq sanar. Тісінің суын сорған. Tisiniń sýyn sorǵan. Құлағынан күн көрінген. Qulaǵynan kún kóringen. Барлық әр нәрсе дегізер,
Жоқтық арам жегізер. Barlyq ár nárse degizer,
Joqtyq aram jegizer. Кісіден сұрағанның екі көзі шығады. Kisiden suraǵannyń eki kózi shyǵady. Тоқал өр келеді,
Кедей кер келеді. Toqal ór keledi,
Kedeı ker keledi. Бір кем дүние. Bir kem dúnıe. Жарлыға берген садақа
Құдайға қарыз бергенмен бірдей. Jarlyǵa bergen sadaqa
Qudaıǵa qaryz bergenmen birdeı. Жарлының өз малы өзіне олжа. Jarlynyń óz maly ózine olja. Жарлының байға тоқтылы қой ақысы кетіпті. Jarlynyń baıǵa toqtyly qoı aqysy ketipti. Кедейлігіне қарама, кісілігіне қара. Kedeıligine qarama, kisiligine qara. Іші ассыз, сырты тонсыз. Ishi assyz, syrty tonsyz. Суыртпақтап жинаған,
Сорлыға көйлек шығады. Sýyrtpaqtap jınaǵan,
Sorlyǵa kóılek shyǵady. Ине шаншар жері жоқ. Ine shanshar jeri joq. Күң- күншіл. Kúń- kúnshil. Құл құтылар құрықтан,
Күң құтылар сырықтан. Qul qutylar quryqtan,
Kúń qutylar syryqtan. Құлшар өссе, қожаның құлы. Qulshar ósse, qojanyń quly. Құр табаққа бата жүрмейді. Qur tabaqqa bata júrmeıdi.
Жарлының жалғызы жоғалады. Baıdyń qorasynan,
Jarlynyń jalǵyzy joǵalady. Жадағайсыз жан қалмас,
Жаға берсе, тал қалмас. Jadaǵaısyz jan qalmas,
Jaǵa berse, tal qalmas. Жей берсе, түйе түгіл, тау да таусылады. Jeı berse, túıe túgil, taý da taýsylady. Алтын табылса,
Түйерге түйіншек табылмайды. Altyn tabylsa,
Túıerge túıinshek tabylmaıdy. Кедейліктен кісі өлмейді,
Қиналады жан шіркін. Kedeılikten kisi ólmeıdi,
Qınalady jan shirkin. Жарлы байғұс жамалар,
Жамалар да қуанар. Jarly baıǵus jamalar,
Jamalar da qýanar. Қолы қысқаның жолы қысқа. Qoly qysqanyń joly qysqa. Табылмаса, таға да қат. Tabylmasa, taǵa da qat. Жалғыз болсаң, түйе сақта,
Жарлы болсаң, бие сақта. Jalǵyz bolsań, túıe saqta,
Jarly bolsań, bıe saqta. Ескіні жамағанның есі шығады. Eskini jamaǵannyń esi shyǵady. Барды балама,
Жоқты санама. Bardy balama,
Joqty sanama. Құр алғыс азық болмайды. Qur alǵys azyq bolmaıdy. «Болдым» дегеннің,
Қара жер түбіріне жетеді.
«Жетістім» дегеннің,
Кедейлік сіңіріне жетеді. «Boldym» degenniń,
Qara jer túbirine jetedi.
«Jetistim» degenniń,
Kedeılik sińirine jetedi. Көтере алмасаң, қоса арқала. Kótere almasań, qosa arqala. Жоқты жоқ табады. Joqty joq tabady. Қасқалдақтың қанындай қат. Qasqaldaqtyń qanyndaı qat. Қаңтарда қалпақ киім болмайды. Qańtarda qalpaq kıim bolmaıdy. Жылан жалағандай. Jylan jalaǵandaı. Аштың ақылы астан әрі аспайды. Ashtyń aqyly astan ári aspaıdy. Аш көп жер, ашулы көп сөйлер. Ash kóp jer, ashýly kóp sóıler. Бір ауылда бір үй аш болса,
Бір ауыл аш болады. Bir aýylda bir úı ash bolsa,
Bir aýyl ash bolady. Ашаршылықта түйенің сіңірі де тәтті,
Тоқшылықта қозының құйрығы да қатты. Asharshylyqta túıeniń sińiri de tátti,
Toqshylyqta qozynyń quıryǵy da qatty. Тауда туған баланың
екі көзі таста.
Ашаршылықта туған баланың
екі көзі аста. Taýda týǵan balanyń
eki kózi tasta.
Asharshylyqta týǵan balanyń
eki kózi asta. Аз көпке, аш тоққа теңгерілді. Az kópke, ash toqqa teńgerildi. Аш адамға бір атан жүк те аз көрінер. Ash adamǵa bir atan júk te az kóriner. Тіс шұқыр қылтанағы жоқ. Tis shuqyr qyltanaǵy joq. Иесі жардай, аты арық,
Түз жұтынан сақтасын.
Әйелі жардай, ері арық,
Үй жұтынан сақтасын. Iesi jardaı, aty aryq,
Túz jutynan saqtasyn.
Áıeli jardaı, eri aryq,
Úı jutynan saqtasyn. Жетпесті қуып алқынба. Jetpesti qýyp alqynba. Күңге қамқа тон жапсаң да ханым болмас. Kúńge qamqa ton japsań da hanym bolmas. Үйіне ит иіскеп кірмейді. Úıine ıt ıiskep kirmeıdi. Кедейге өлең айтқан да шығын. Kedeıge óleń aıtqan da shyǵyn. Кедейге көтере алмастай бас береді. Kedeıge kótere almastaı bas beredi. Кедей іштегі бұзауды сауда қылады. Kedeı ishtegi buzaýdy saýda qylady. Кедейдің аты қара жарыста озады. Kedeıdiń aty qara jarysta ozady. Кедейдің қоржыны толса да, көзі тоймайды. Kedeıdiń qorjyny tolsa da, kózi toımaıdy. Кедейдікі көзеде. Kedeıdiki kózede. Кедейде лебіз болмас. Kedeıde lebiz bolmas. Кедейдің аузы асқа тисе, тісі тасқа тиеді. Kedeıdiń aýzy asqa tıse, tisi tasqa tıedi. Жарлының бір тойғаны шала байығаны. Jarlynyń bir toıǵany shala baıyǵany. Тақыр кедейдің ұйқысы тыныш. Taqyr kedeıdiń uıqysy tynysh. Кедейді «бәрекелді» жұтатады. Kedeıdi «bárekeldi» jutatady. Кедейдің бір есігі ашық, бір есігі жабық. Kedeıdiń bir esigi ashyq, bir esigi jabyq. Кедейдің сүйген тамағын кім береді? Kedeıdiń súıgen tamaǵyn kim beredi? Кедейшілік шоқтығы - ертеңгі астың жоқтығы. Kedeıshilik shoqtyǵy - erteńgi astyń joqtyǵy. Кедейді тер қысса,
Керегесін арқалап тауға шығады. Kedeıdi ter qyssa,
Keregesin arqalap taýǵa shyǵady. Жеті кедей жиналғанмен,
Ортасынан бір бай шықпас. Jeti kedeı jınalǵanmen,
Ortasynan bir baı shyqpas. Лашығы жоқ орданы аңсайды,
Желері жоқ жорғаны аңсайды. Lashyǵy joq ordany ańsaıdy,
Jeleri joq jorǵany ańsaıdy. Кедейдің ауы жүрмес,
Ауы жүрсе, дауы жүрмес. Kedeıdiń aýy júrmes,
Aýy júrse, daýy júrmes. Жұт жеті ағайынды,
Содырымен сегіз,
Салақпен тоғыз, олақпен он. Jut jeti aǵaıyndy,
Sodyrymen segiz,
Salaqpen toǵyz, olaqpen on. Иман тұрар тоқтықта,
Иман кетер жоқтықта. Iman turar toqtyqta,
Iman keter joqtyqta. Кедейдің бақыты үкіде, үкінің кілті көкте. Kedeıdiń baqyty úkide, úkiniń kilti kókte. Қазы мен қарта жедім, аузымда жоқ,
Мақпал мен парша кидім, иінімде жоқ. Qazy men qarta jedim, aýzymda joq,
Maqpal men parsha kıdim, ıinimde joq. Кісідегінің кілті аспанда. Kisideginiń kilti aspanda. Не атамда, не ботамда жоқ. Ne atamda, ne botamda joq. Жүйрік шабан болады,
Мойнынан жалы кетсе.
Жігіт кедей болады,
Қолынан малы кетсе. Júırik shaban bolady,
Moınynan jaly ketse.
Jigit kedeı bolady,
Qolynan maly ketse. Барын ортаға салса, жоқшылыққа саналмас. Baryn ortaǵa salsa, joqshylyqqa sanalmas. Жаяудың аты - ширақ, күші - азық. Jaıaýdyń aty - shıraq, kúshi - azyq. Қайыр сұрап, зекет береді. Qaıyr surap, zeket beredi. Қайыршыға қайыршы ермейді. Qaıyrshyǵa qaıyrshy ermeıdi. Күні біткен жалшы,
Көнекті сырттан салады. Kúni bitken jalshy,
Kónekti syrttan salady. Азға - қанағат, көпке - шүкір. Azǵa - qanaǵat, kópke - shúkir. Барға - мәзір, жоққа - сабыр. Barǵa - mázir, joqqa - sabyr. Кедейлік кемдік емес. Kedeılik kemdik emes. Кедейге ақ қалта да бір,
Көк қалта да бір. Kedeıge aq qalta da bir,
Kók qalta da bir. Кедей нан тапса, ыдысын таппас. Kedeı nan tapsa, ydysyn tappas. Кедейдің кеңесі бітпейді. Kedeıdiń keńesi bitpeıdi. Кедейдің етегіндегі бидайды тізесі қағып төгеді. Kedeıdiń etegindegi bıdaıdy tizesi qaǵyp tógedi. Кедейлігіңді білейін десең, көшіп көр. Kedeıligińdi bileıin deseń, kóship kór. Кедейдің күні кіжінумен өтеді. Kedeıdiń kúni kijinýmen ótedi. Жоқтық ұят емес,
Тоқтық мұрат емес. Joqtyq uıat emes,
Toqtyq murat emes. Жоққа жүйрік жетпейді. Joqqa júırik jetpeıdi. Жоқтық жомарттың қолын байлайды. Joqtyq jomarttyń qolyn baılaıdy. Барлардікі жорға-жорға,
Жоқтардікі зорға-зорға. Barlardiki jorǵa-jorǵa,
Joqtardiki zorǵa-zorǵa. Жоқты жонады. Joqty jonady. Жарлылығын жасырған байымас. Jarlylyǵyn jasyrǵan baıymas. Жетпес жарлылық - басқа қорлық. Jetpes jarlylyq - basqa qorlyq. Жарлының жалғыз тоқтысын қасқыр жейді. Jarlynyń jalǵyz toqtysyn qasqyr jeıdi. Аса жаман болмасаң,
Аса жарлы болмассың. Asa jaman bolmasań,
Asa jarly bolmassyń. Тарыққан талғамайды. Taryqqan talǵamaıdy. Жарлының аузы аққа тисе, мұрны қанайды. Jarlynyń aýzy aqqa tıse, murny qanaıdy. Үрерге иті, сығарға биті жоқ. Úrerge ıti, syǵarǵa bıti joq. Ұштығы түгіл, пұштығы жоқ. Ushtyǵy túgil, pushtyǵy joq. Жыртық келіге жамаулы келсап. Jyrtyq kelige jamaýly kelsap. Келсап құрыса,
Келі керектен өзі-ақ қалады. Kelsap qurysa,
Keli kerekten ózi-aq qalady. Бірі кемнің бәрі кем. Biri kemniń bári kem. Көпке келген себеле,
Себелені елеме. Kópke kelgen sebele,
Sebeleni eleme. Асабасы жоқ асқа жарымайды,
Қасабасы жоқ басқа жарымайды. Asabasy joq asqa jarymaıdy,
Qasabasy joq basqa jarymaıdy. Әттең, ұн жоқ,
Май болғанда бауырсақ пісіретін. Átteń, un joq,
Maı bolǵanda baýyrsaq pisiretin. Шортанды деген көлге бар,
Шортан түгіл шабақ жоқ. Shortandy degen kólge bar,
Shortan túgil shabaq joq. Баталы құл арымас,
Батасыз құл жарымас. Bataly qul arymas,
Batasyz qul jarymas. Тар киім тозғақ. Tar kıim tozǵaq. Қолында жоқ жомарт. Qolynda joq jomart. Сауыны аздың жазы қысқа. Saýyny azdyń jazy qysqa. Қысқа жіп күрмеуге келмейді,
Күрмеуге келсе де, байлауға келмейді. Qysqa jip kúrmeýge kelmeıdi,
Kúrmeýge kelse de, baılaýǵa kelmeıdi. Жамау тапқан жарлы болмас. Jamaý tapqan jarly bolmas. Жұтаған шүкіршілікке тоймас. Jutaǵan shúkirshilikke toımas. Жуан жіңішкергенше, жіңішке үзілер. Jýan jińishkergenshe, jińishke úziler. Жаяу қойшы күніне үш тасады. Jaıaý qoıshy kúnine úsh tasady. Аспаннан киіз жауғанда,
Сорлыға ұлтарақ та тимейді. Aspannan kıiz jaýǵanda,
Sorlyǵa ultaraq ta tımeıdi. Ыштаны жоқтың түсіне,
Екі қарыс бөз кіреді. Yshtany joqtyń túsine,
Eki qarys bóz kiredi. Астық жоқ жылы тіленші қыстайды. Astyq joq jyly tilenshi qystaıdy. Тіленшіге жел қарсы. Tilenshige jel qarsy. Еліктің мойнын оқ кеседі,
Ердің мойнын жоқ кеседі. Eliktiń moınyn oq kesedi,
Erdiń moınyn joq kesedi. Ер қолында мал тұрмайды,
Елек ішінде су тұрмайды. Er qolynda mal turmaıdy,
Elek ishinde sý turmaıdy. Кісі бергені кісіге ырыс болмас. Kisi bergeni kisige yrys bolmas. Біреу тойып секіреді,
Біреу тоңып секіреді. Bireý toıyp sekiredi,
Bireý tońyp sekiredi. Етік жамағанды көрдік,
Тақия жамағанды көрмедік. Etik jamaǵandy kórdik,
Taqııa jamaǵandy kórmedik. Етігің тар болса,
Бұл дүниенің кеңдігінен не пайда? Etigiń tar bolsa,
Bul dúnıeniń keńdiginen ne paıda? Қалпақ абзалы - мұрақ,
Көрпе абзалы - құрақ. Qalpaq abzaly - muraq,
Kórpe abzaly - quraq. Су жетпейін демейді,
Жар жеткізбейді.
Ер жетпейін демейді,
Мал жеткізбейді. Sý jetpeıin demeıdi,
Jar jetkizbeıdi.
Er jetpeıin demeıdi,
Mal jetkizbeıdi. Олай тартса, өгіз өледі,
Бұра тартса, арба сынады. Olaı tartsa, ógiz óledi,
Bura tartsa, arba synady. Үйіне ұры түскендей. Úıine ury túskendeı. Бір құшақ қу ағаштан бір оқтық шығады. Bir qushaq qý aǵashtan bir oqtyq shyǵady. Бай атқа мінсе,
«Құтты болсын!» - дейді.
Жарлы атқа мінсе,
<<Қайдан алдың?» - дейді. Baı atqa minse,
«Qutty bolsyn!» - deıdi.
Jarly atqa minse,
<
Көлеңкені қара деме. Joqty jara deme,
Kóleńkeni qara deme. Таста тамыр жоқ,
Тасбақада бауыр жоқ,
Суда қаймақ жоқ. Tasta tamyr joq,
Tasbaqada baýyr joq,
Sýda qaımaq joq. Байға жағынамын деп,
Жарлының зықы шығады. Baıǵa jaǵynamyn dep,
Jarlynyń zyqy shyǵady. Барға - мәзір, жоққа - қанағат. Barǵa - mázir, joqqa - qanaǵat. Қыс киімін жаз киіп,
Жарлы қайдан байысын.
Жазы-қысы жұмыс қып,
Мая қайдан қайысын? Qys kıimin jaz kıip,
Jarly qaıdan baıysyn.
Jazy-qysy jumys qyp,
Maıa qaıdan qaıysyn? Қанша білгіш десе де,
Адам сүймес малсызды. Qansha bilgish dese de,
Adam súımes malsyzdy. Жігіттің күйін сұрама,
Жұрттан сауын сауған соң.
Малдың күйін сұрама,
Қонысынан ауған соң. Jigittiń kúıin surama,
Jurttan saýyn saýǵan soń.
Maldyń kúıin surama,
Qonysynan aýǵan soń. Күңнің өз күңкілін,
Өзіне қимайсың ба?! Kúńniń óz kúńkilin,
Ózine qımaısyń ba?! Бақының баяғы күйі жоқ. Baqynyń baıaǵy kúıi joq. Ит байласа тұрғысыз. It baılasa turǵysyz. Қажы бардағы күн қайда? Qajy bardaǵy kún qaıda? Аттылыға еріп,
Жаяудың таңы айырылады. Attylyǵa erip,
Jaıaýdyń tańy aıyrylady. Жұрт жұтаса - жұтық. Jurt jutasa - jutyq. Кедей елдің көшбасшысы көп. Kedeı eldiń kóshbasshysy kóp. Не жоқ болса, сол қат. Ne joq bolsa, sol qat. Жарлы кісі бай болса,
Көтін қоюға жер таппайды.
Бай кісі жарлы болса,
Бетін қоюға жер таппайды. Jarly kisi baı bolsa,
Kótin qoıýǵa jer tappaıdy.
Baı kisi jarly bolsa,
Betin qoıýǵa jer tappaıdy. Аш атасын танымас. Ash atasyn tanymas. Аш адам Құдайын ұмытады. Ash adam Qudaıyn umytady. Аш адам ұрысқақ,
Ақсақ қой тырысқақ. Ash adam urysqaq,
Aqsaq qoı tyrysqaq. Аш ақылымен тоқ болмайды. Ash aqylymen toq bolmaıdy. Асы жоқ үйге ит те кірмейді. Asy joq úıge ıt te kirmeıdi. Аштық ас таңдатпайды. Ashtyq as tańdatpaıdy. Аштың ақылы тамағында,
Жаяудың ақылы табанында. Ashtyń aqyly tamaǵynda,
Jaıaýdyń aqyly tabanynda. Ашаршылықта бай баласы бұрын өледі. Asharshylyqta baı balasy buryn óledi. Аш ауыл айранды бұрын ішеді. Ash aýyl aırandy buryn ishedi. Қарны ашқан кәрі дауын даулайды. Qarny ashqan kári daýyn daýlaıdy. Қарны ашқан қараша үйге шабады. Qarny ashqan qarasha úıge shabady. Қарны ашқан қазанға қарайды. Qarny ashqan qazanǵa qaraıdy. Қарны ашқанға қара талқан майдай көрінеді. Qarny ashqanǵa qara talqan maıdaı kórinedi. Қарны ашқанға қара нан май татыр,
Шөлдегенге қара су бал татыр. Qarny ashqanǵa qara nan maı tatyr,
Shóldegenge qara sý bal tatyr. Бір күн қарны ашқаннан,
Қырық күн ақыл сұрама. Bir kún qarny ashqannan,
Qyryq kún aqyl surama. Адасқанға жұлдыз Айдай,
Қарны ашқанға көже майдай. Adasqanǵa juldyz Aıdaı,
Qarny ashqanǵa kóje maıdaı. Аш отырып, ас таңдайды,
Жаяу отырып, ат таңдайды. Ash otyryp, as tańdaıdy,
Jaıaý otyryp, at tańdaıdy. Тоқтықта жараспаған
Аштықта қараспайды. Toqtyqta jaraspaǵan
Ashtyqta qaraspaıdy. Ашқа қазан астырма,
Тоңғанға от жақтырма. Ashqa qazan astyrma,
Tońǵanǵa ot jaqtyrma. Тоқ адамды ұйқы басады,
Аш адамнан ұйқы қашады. Toq adamdy uıqy basady,
Ash adamnan uıqy qashady. Аштан өлген кісінің моласы жоқ. Ashtan ólgen kisiniń molasy joq. Аш бала тоқ баламен ойнамайды,
Тоқ бала аш болам деп ойламайды. Ash bala toq balamen oınamaıdy,
Toq bala ash bolam dep oılamaıdy. Ат қадірін білмесең,
Жаяушылық берсін жазаңды.
Ас қадірін білмесең,
Ашаршылық берсін жазаңды. At qadirin bilmeseń,
Jaıaýshylyq bersin jazańdy.
As qadirin bilmeseń,
Asharshylyq bersin jazańdy. Ашаршылықта жеген құйқаның дәмі
ауыздан кетпес. Asharshylyqta jegen quıqanyń dámi
aýyzdan ketpes. Тоқшылықта жеген тоқпан жілік,
Ашаршылықта көзіңнен бұл-бұл ұшар. Toqshylyqta jegen toqpan jilik,
Asharshylyqta kózińnen bul-bul ushar. Ашты қусаң да, құмалақ шықпас. Ashty qýsań da, qumalaq shyqpas. Ас қадірін білмесең,
Ашаршылықта білерсің.
Ат қадірін білмесең,
Жаяуқалғанда білерсің. As qadirin bilmeseń,
Asharshylyqta bilersiń.
At qadirin bilmeseń,
Jaıaýqalǵanda bilersiń. Үлкен жау - өңеш. Úlken jaý - óńesh. Аш адам
алты көрпе жамылса да ұйықтай алмайды. Ash adam
alty kórpe jamylsa da uıyqtaı almaıdy. Татқан да бір, тойған да бір. Tatqan da bir, toıǵan da bir. Тіске кірген етке қарын тоймайды. Tiske kirgen etke qaryn toımaıdy. Мойны ырғайдай, биті торғайдай. Moıny yrǵaıdaı, bıti torǵaıdaı. Аш алғырт, тоқ бейғам. Ash alǵyrt, toq beıǵam. Аш не жемес, тоқ не демес? Ash ne jemes, toq ne demes? Аш қадірін тоқ білмес. Ash qadirin toq bilmes. Шуда жіптен бау таққан жейдең құрысын,
Сары майдан дәметкен кеудең құрысын. Shýda jipten baý taqqan jeıdeń qurysyn,
Sary maıdan dámetken keýdeń qurysyn. Тоқ адам тойшыл,
Аш адам арманшыл. Toq adam toıshyl,
Ash adam armanshyl. Байлар ашты тоқ санар,
Аш жаманын жоқ санар. Baılar ashty toq sanar,
Ash jamanyn joq sanar. Тісінің суын сорған. Tisiniń sýyn sorǵan. Құлағынан күн көрінген. Qulaǵynan kún kóringen. Барлық әр нәрсе дегізер,
Жоқтық арам жегізер. Barlyq ár nárse degizer,
Joqtyq aram jegizer. Кісіден сұрағанның екі көзі шығады. Kisiden suraǵannyń eki kózi shyǵady. Тоқал өр келеді,
Кедей кер келеді. Toqal ór keledi,
Kedeı ker keledi. Бір кем дүние. Bir kem dúnıe. Жарлыға берген садақа
Құдайға қарыз бергенмен бірдей. Jarlyǵa bergen sadaqa
Qudaıǵa qaryz bergenmen birdeı. Жарлының өз малы өзіне олжа. Jarlynyń óz maly ózine olja. Жарлының байға тоқтылы қой ақысы кетіпті. Jarlynyń baıǵa toqtyly qoı aqysy ketipti. Кедейлігіне қарама, кісілігіне қара. Kedeıligine qarama, kisiligine qara. Іші ассыз, сырты тонсыз. Ishi assyz, syrty tonsyz. Суыртпақтап жинаған,
Сорлыға көйлек шығады. Sýyrtpaqtap jınaǵan,
Sorlyǵa kóılek shyǵady. Ине шаншар жері жоқ. Ine shanshar jeri joq. Күң- күншіл. Kúń- kúnshil. Құл құтылар құрықтан,
Күң құтылар сырықтан. Qul qutylar quryqtan,
Kúń qutylar syryqtan. Құлшар өссе, қожаның құлы. Qulshar ósse, qojanyń quly. Құр табаққа бата жүрмейді. Qur tabaqqa bata júrmeıdi.
