Би - шешендік туралы 64
Тура биде туған жоқ,
Туғанды биде иман жоқ. Týra bıde týǵan joq,
Týǵandy bıde ıman joq. Туғанына бұрғаны,
Биді Құдай ұрғаны. Týǵanyna burǵany,
Bıdi Qudaı urǵany. Орақ ауызды, от тілді. Oraq aýyzdy, ot tildi. Ханға - хандық, биге - билік. Hanǵa - handyq, bıge - bılik. Биің қылаң болса, елің ылаң болады. Bıiń qylań bolsa, eliń ylań bolady. Би екеу болса, дау төртеу болады. Bı ekeý bolsa, daý tórteý bolady. Биі көп елді дау аралайды,
Дауы көп елді жау аралайды. Bıi kóp eldi daý aralaıdy,
Daýy kóp eldi jaý aralaıdy. Бидің айтқанын құл да айтады,
Бірақ аузының дуасы жоқ. Bıdiń aıtqanyn qul da aıtady,
Biraq aýzynyń dýasy joq. Әділ би халық үшін,
Залым би құлқын үшін. Ádil bı halyq úshin,
Zalym bı qulqyn úshin. Біріктіріп айтса, бидікі жөн,
Құрастырып айтса, құлдікі жөн. Biriktirip aıtsa, bıdiki jón,
Qurastyryp aıtsa, quldiki jón. Би болған адам ақырып бола ма? Bı bolǵan adam aqyryp bola ma? Әулекі би ат үстінен билік айтар. Áýleki bı at ústinen bılik aıtar. Барма ханға,
Өзі келер малға.
Барма биге,
Өзі келер үйге. Barma hanǵa,
Ózi keler malǵa.
Barma bıge,
Ózi keler úıge. Көп сөйлейді залым би,
Аз сөйлейді әділ би. Kóp sóıleıdi zalym bı,
Az sóıleıdi ádil bı. Батыр деген - барақ ит,
Екі қатынның бірі табатын.
Би деген - ақсары ат,
Бүтін елге біреу табатын. Batyr degen - baraq ıt,
Eki qatynnyń biri tabatyn.
Bı degen - aqsary at,
Bútin elge bireý tabatyn. Би болмасаң болма,
Би түсетін үй бол. Bı bolmasań bolma,
Bı túsetin úı bol. Ер басына жау келсе,
Ерлігі кетер басынан.
Би басына дау келсе,
Билігі кетер басынан. Er basyna jaý kelse,
Erligi keter basynan.
Bı basyna daý kelse,
Bıligi keter basynan. Шын би сөзіне бағады,
Сұм би көзіне бағады. Shyn bı sózine baǵady,
Sum bı kózine baǵady. Жаман би дауда алдырады. Jaman bı daýda aldyrady. Билігі барда - киелі ауыз,
Билігі кеткенде - күйелі ауыз. Bıligi barda - kıeli aýyz,
Bıligi ketkende - kúıeli aýyz. Бас-басыңа би болсаң,
Манар тауға сыймассың. Bas-basyńa bı bolsań,
Manar taýǵa syımassyń. Құлға да бір билік. Qulǵa da bir bılik. Жұт болса ит семіріп,
Иесіне айбат қылады.
Дау болса би семіріп,
Еліне айбат қылады. Jut bolsa ıt semirip,
Iesine aıbat qylady.
Daý bolsa bı semirip,
Eline aıbat qylady. Халқы жаманның биі азады,
Қатыны жаманның үйі азады. Halqy jamannyń bıi azady,
Qatyny jamannyń úıi azady. Халқын алдаған би оңбас,
Қатыны салақ үй оңбас. Halqyn aldaǵan bı ońbas,
Qatyny salaq úı ońbas. Өзі жаман туған шешесінен көреді,
Дау айта алмаған төрешіден көреді. Ózi jaman týǵan sheshesinen kóredi,
Daý aıta almaǵan tóreshiden kóredi. Шеберден - олжа, шешеннен - сауға. Sheberden - olja, sheshennen - saýǵa. Шешеннің сөзі - мерген,
Шебердің көзі - мерген. Sheshenniń sózi - mergen,
Sheberdiń kózi - mergen. Шешеннің сөзі ортақ. Sheshenniń sózi ortaq. Ине көзінен сынады,
Шешен сөзінен сынады. Ine kózinen synady,
Sheshen sózinen synady. Байлаусыз шешен берекесіз сөз айтады. Baılaýsyz sheshen berekesiz sóz aıtady. Батырдың атын жау шығарады,
Шешеннің атын дау шығарады. Batyrdyń atyn jaý shyǵarady,
Sheshenniń atyn daý shyǵarady. Батырды шешен аттан түсіріпті. Batyrdy sheshen attan túsiripti. Дәлдеп атып жауды өлтір,
Дәлдеп айтып дауды өлтір. Dáldep atyp jaýdy óltir,
Dáldep aıtyp daýdy óltir. Байлауы жоқ шешеннен
Үндемеген есті артық.
Бәйге алмаған жүйріктен,
Белі жуан бесті артық. Baılaýy joq sheshennen
Úndemegen esti artyq.
Báıge almaǵan júırikten,
Beli jýan besti artyq. Тілдің майын тамызып,
Сөздің балын ағызып,
Қас шешендер сөз айтар. Tildiń maıyn tamyzyp,
Sózdiń balyn aǵyzyp,
Qas sheshender sóz aıtar. Екі тізгін, бір шылбыр. Eki tizgin, bir shylbyr. Таразы тура сөйлейді. Tarazy týra sóıleıdi. Ауыздан бірде от, бірде су шығар,
Бірі жандырса, бірі сөндірер. Aýyzdan birde ot, birde sý shyǵar,
Biri jandyrsa, biri sóndirer. Қанша шешен болса да,
Дауға салма малсызды. Qansha sheshen bolsa da,
Daýǵa salma malsyzdy. Дау мұраты - біту,
Сауда мұраты - ұту,
Қыз мұраты - кету,
Жол мұраты - жету. Daý muraty - bitý,
Saýda muraty - utý,
Qyz muraty - ketý,
Jol muraty - jetý. Би жоқта құл жүреді жораға,
Ит жоқта шошқа үреді қорада, Bı joqta qul júredi joraǵa,
It joqta shoshqa úredi qorada, Ақкөңілден би қойсаң,
Бұрылмас сөзге арадан.
Қара жүректен би қойсаң,
Аузы кеппес парадан. Aqkóńilden bı qoısań,
Burylmas sózge aradan.
Qara júrekten bı qoısań,
Aýzy keppes paradan. Соқырдан қарауыл қойсаң,
Елді жауға алдырар.
Наданнан би қойсаң,
Елді дауға қалдырар. Soqyrdan qaraýyl qoısań,
Eldi jaýǵa aldyrar.
Nadannan bı qoısań,
Eldi daýǵa qaldyrar. Бекзаттан би қойсаң,
Ойлар тамағын.
Бейзаттан би қойсаң,
Білмес сабағын.
Жаманнан би қойсаң,
Ашпас қабағын. Bekzattan bı qoısań,
Oılar tamaǵyn.
Beızattan bı qoısań,
Bilmes sabaǵyn.
Jamannan bı qoısań,
Ashpas qabaǵyn. Басқа бақ жарасады,
Батырға жақ жарасады.
Аталы ерден би туса,
Халық пайдасына жанасады. Basqa baq jarasady,
Batyrǵa jaq jarasady.
Ataly erden bı týsa,
Halyq paıdasyna janasady. Би болғаннан не пайда,
Халыққа көмек болмаса?
Шөлдегі оттан не пайда,
Халайық көшіп қонбаса? Bı bolǵannan ne paıda,
Halyqqa kómek bolmasa?
Shóldegi ottan ne paıda,
Halaıyq kóship qonbasa? Шеберді олақ үшін жаратқан,
Шешенді доғал үшін жаратқан. Sheberdi olaq úshin jaratqan,
Sheshendi doǵal úshin jaratqan. Қансоқта жеген ит тоймайды,
Пара алған би оңбайды. Qansoqta jegen ıt toımaıdy,
Para alǵan bı ońbaıdy. Әділетсіз ұлықтан,
Қайырымды би артық. Ádiletsiz ulyqtan,
Qaıyrymdy bı artyq. Төрешіден қалмайды,
Айтушыдан қалады. Tóreshiden qalmaıdy,
Aıtýshydan qalady. Әділ бидің кегі жоқ. Ádil bıdiń kegi joq. Жеті атасы би болған
Жеті жұрттың қамын жер.
Би болмаған би болса,
Құлақ-миын шағып жер. Jeti atasy bı bolǵan
Jeti jurttyń qamyn jer.
Bı bolmaǵan bı bolsa,
Qulaq-mıyn shaǵyp jer. Мал бақпаған мал бақса,
Жайламаған сай қоймас.
Би болмаған би болса,
Билемеген ел қоймас. Mal baqpaǵan mal baqsa,
Jaılamaǵan saı qoımas.
Bı bolmaǵan bı bolsa,
Bılemegen el qoımas. Өз елін танымаған,
Биге би болмас. Óz elin tanymaǵan,
Bıge bı bolmas. Биің жылан болса, елің лаң болар. Bıiń jylan bolsa, eliń lań bolar. Хан - тағында,
Би - шағында. Han - taǵynda,
Bı - shaǵynda. От ауызды, орақ тілді. Ot aýyzdy, oraq tildi. Шешен - көптің анасы. Sheshen - kóptiń anasy. Жүк ауса жазыдан,
Той төрелігі - қазыдан. Júk aýsa jazydan,
Toı tóreligi - qazydan. Қатыныңа құл болмасаң,
Үй болмайсың.
Халқыңа құл болмасаң,
Би болмайсың. Qatynyńa qul bolmasań,
Úı bolmaısyń.
Halqyńa qul bolmasań,
Bı bolmaısyń. Қыңыр көшіп бай болмай-ақ қой,
Қисық сөйлеп би болмай-ақ қой. Qyńyr kóship baı bolmaı-aq qoı,
Qısyq sóılep bı bolmaı-aq qoı. Жігітті шешенсінген дауда сына,
Есерді батырсынған жауда сына. Jigitti sheshensingen daýda syna,
Eserdi batyrsynǵan jaýda syna. Көсем - қиында, шешен - жиында. Kósem - qıynda, sheshen - jıynda.
Туғанды биде иман жоқ. Týra bıde týǵan joq,
Týǵandy bıde ıman joq. Туғанына бұрғаны,
Биді Құдай ұрғаны. Týǵanyna burǵany,
Bıdi Qudaı urǵany. Орақ ауызды, от тілді. Oraq aýyzdy, ot tildi. Ханға - хандық, биге - билік. Hanǵa - handyq, bıge - bılik. Биің қылаң болса, елің ылаң болады. Bıiń qylań bolsa, eliń ylań bolady. Би екеу болса, дау төртеу болады. Bı ekeý bolsa, daý tórteý bolady. Биі көп елді дау аралайды,
Дауы көп елді жау аралайды. Bıi kóp eldi daý aralaıdy,
Daýy kóp eldi jaý aralaıdy. Бидің айтқанын құл да айтады,
Бірақ аузының дуасы жоқ. Bıdiń aıtqanyn qul da aıtady,
Biraq aýzynyń dýasy joq. Әділ би халық үшін,
Залым би құлқын үшін. Ádil bı halyq úshin,
Zalym bı qulqyn úshin. Біріктіріп айтса, бидікі жөн,
Құрастырып айтса, құлдікі жөн. Biriktirip aıtsa, bıdiki jón,
Qurastyryp aıtsa, quldiki jón. Би болған адам ақырып бола ма? Bı bolǵan adam aqyryp bola ma? Әулекі би ат үстінен билік айтар. Áýleki bı at ústinen bılik aıtar. Барма ханға,
Өзі келер малға.
Барма биге,
Өзі келер үйге. Barma hanǵa,
Ózi keler malǵa.
Barma bıge,
Ózi keler úıge. Көп сөйлейді залым би,
Аз сөйлейді әділ би. Kóp sóıleıdi zalym bı,
Az sóıleıdi ádil bı. Батыр деген - барақ ит,
Екі қатынның бірі табатын.
Би деген - ақсары ат,
Бүтін елге біреу табатын. Batyr degen - baraq ıt,
Eki qatynnyń biri tabatyn.
Bı degen - aqsary at,
Bútin elge bireý tabatyn. Би болмасаң болма,
Би түсетін үй бол. Bı bolmasań bolma,
Bı túsetin úı bol. Ер басына жау келсе,
Ерлігі кетер басынан.
Би басына дау келсе,
Билігі кетер басынан. Er basyna jaý kelse,
Erligi keter basynan.
Bı basyna daý kelse,
Bıligi keter basynan. Шын би сөзіне бағады,
Сұм би көзіне бағады. Shyn bı sózine baǵady,
Sum bı kózine baǵady. Жаман би дауда алдырады. Jaman bı daýda aldyrady. Билігі барда - киелі ауыз,
Билігі кеткенде - күйелі ауыз. Bıligi barda - kıeli aýyz,
Bıligi ketkende - kúıeli aýyz. Бас-басыңа би болсаң,
Манар тауға сыймассың. Bas-basyńa bı bolsań,
Manar taýǵa syımassyń. Құлға да бір билік. Qulǵa da bir bılik. Жұт болса ит семіріп,
Иесіне айбат қылады.
Дау болса би семіріп,
Еліне айбат қылады. Jut bolsa ıt semirip,
Iesine aıbat qylady.
Daý bolsa bı semirip,
Eline aıbat qylady. Халқы жаманның биі азады,
Қатыны жаманның үйі азады. Halqy jamannyń bıi azady,
Qatyny jamannyń úıi azady. Халқын алдаған би оңбас,
Қатыны салақ үй оңбас. Halqyn aldaǵan bı ońbas,
Qatyny salaq úı ońbas. Өзі жаман туған шешесінен көреді,
Дау айта алмаған төрешіден көреді. Ózi jaman týǵan sheshesinen kóredi,
Daý aıta almaǵan tóreshiden kóredi. Шеберден - олжа, шешеннен - сауға. Sheberden - olja, sheshennen - saýǵa. Шешеннің сөзі - мерген,
Шебердің көзі - мерген. Sheshenniń sózi - mergen,
Sheberdiń kózi - mergen. Шешеннің сөзі ортақ. Sheshenniń sózi ortaq. Ине көзінен сынады,
Шешен сөзінен сынады. Ine kózinen synady,
Sheshen sózinen synady. Байлаусыз шешен берекесіз сөз айтады. Baılaýsyz sheshen berekesiz sóz aıtady. Батырдың атын жау шығарады,
Шешеннің атын дау шығарады. Batyrdyń atyn jaý shyǵarady,
Sheshenniń atyn daý shyǵarady. Батырды шешен аттан түсіріпті. Batyrdy sheshen attan túsiripti. Дәлдеп атып жауды өлтір,
Дәлдеп айтып дауды өлтір. Dáldep atyp jaýdy óltir,
Dáldep aıtyp daýdy óltir. Байлауы жоқ шешеннен
Үндемеген есті артық.
Бәйге алмаған жүйріктен,
Белі жуан бесті артық. Baılaýy joq sheshennen
Úndemegen esti artyq.
Báıge almaǵan júırikten,
Beli jýan besti artyq. Тілдің майын тамызып,
Сөздің балын ағызып,
Қас шешендер сөз айтар. Tildiń maıyn tamyzyp,
Sózdiń balyn aǵyzyp,
Qas sheshender sóz aıtar. Екі тізгін, бір шылбыр. Eki tizgin, bir shylbyr. Таразы тура сөйлейді. Tarazy týra sóıleıdi. Ауыздан бірде от, бірде су шығар,
Бірі жандырса, бірі сөндірер. Aýyzdan birde ot, birde sý shyǵar,
Biri jandyrsa, biri sóndirer. Қанша шешен болса да,
Дауға салма малсызды. Qansha sheshen bolsa da,
Daýǵa salma malsyzdy. Дау мұраты - біту,
Сауда мұраты - ұту,
Қыз мұраты - кету,
Жол мұраты - жету. Daý muraty - bitý,
Saýda muraty - utý,
Qyz muraty - ketý,
Jol muraty - jetý. Би жоқта құл жүреді жораға,
Ит жоқта шошқа үреді қорада, Bı joqta qul júredi joraǵa,
It joqta shoshqa úredi qorada, Ақкөңілден би қойсаң,
Бұрылмас сөзге арадан.
Қара жүректен би қойсаң,
Аузы кеппес парадан. Aqkóńilden bı qoısań,
Burylmas sózge aradan.
Qara júrekten bı qoısań,
Aýzy keppes paradan. Соқырдан қарауыл қойсаң,
Елді жауға алдырар.
Наданнан би қойсаң,
Елді дауға қалдырар. Soqyrdan qaraýyl qoısań,
Eldi jaýǵa aldyrar.
Nadannan bı qoısań,
Eldi daýǵa qaldyrar. Бекзаттан би қойсаң,
Ойлар тамағын.
Бейзаттан би қойсаң,
Білмес сабағын.
Жаманнан би қойсаң,
Ашпас қабағын. Bekzattan bı qoısań,
Oılar tamaǵyn.
Beızattan bı qoısań,
Bilmes sabaǵyn.
Jamannan bı qoısań,
Ashpas qabaǵyn. Басқа бақ жарасады,
Батырға жақ жарасады.
Аталы ерден би туса,
Халық пайдасына жанасады. Basqa baq jarasady,
Batyrǵa jaq jarasady.
Ataly erden bı týsa,
Halyq paıdasyna janasady. Би болғаннан не пайда,
Халыққа көмек болмаса?
Шөлдегі оттан не пайда,
Халайық көшіп қонбаса? Bı bolǵannan ne paıda,
Halyqqa kómek bolmasa?
Shóldegi ottan ne paıda,
Halaıyq kóship qonbasa? Шеберді олақ үшін жаратқан,
Шешенді доғал үшін жаратқан. Sheberdi olaq úshin jaratqan,
Sheshendi doǵal úshin jaratqan. Қансоқта жеген ит тоймайды,
Пара алған би оңбайды. Qansoqta jegen ıt toımaıdy,
Para alǵan bı ońbaıdy. Әділетсіз ұлықтан,
Қайырымды би артық. Ádiletsiz ulyqtan,
Qaıyrymdy bı artyq. Төрешіден қалмайды,
Айтушыдан қалады. Tóreshiden qalmaıdy,
Aıtýshydan qalady. Әділ бидің кегі жоқ. Ádil bıdiń kegi joq. Жеті атасы би болған
Жеті жұрттың қамын жер.
Би болмаған би болса,
Құлақ-миын шағып жер. Jeti atasy bı bolǵan
Jeti jurttyń qamyn jer.
Bı bolmaǵan bı bolsa,
Qulaq-mıyn shaǵyp jer. Мал бақпаған мал бақса,
Жайламаған сай қоймас.
Би болмаған би болса,
Билемеген ел қоймас. Mal baqpaǵan mal baqsa,
Jaılamaǵan saı qoımas.
Bı bolmaǵan bı bolsa,
Bılemegen el qoımas. Өз елін танымаған,
Биге би болмас. Óz elin tanymaǵan,
Bıge bı bolmas. Биің жылан болса, елің лаң болар. Bıiń jylan bolsa, eliń lań bolar. Хан - тағында,
Би - шағында. Han - taǵynda,
Bı - shaǵynda. От ауызды, орақ тілді. Ot aýyzdy, oraq tildi. Шешен - көптің анасы. Sheshen - kóptiń anasy. Жүк ауса жазыдан,
Той төрелігі - қазыдан. Júk aýsa jazydan,
Toı tóreligi - qazydan. Қатыныңа құл болмасаң,
Үй болмайсың.
Халқыңа құл болмасаң,
Би болмайсың. Qatynyńa qul bolmasań,
Úı bolmaısyń.
Halqyńa qul bolmasań,
Bı bolmaısyń. Қыңыр көшіп бай болмай-ақ қой,
Қисық сөйлеп би болмай-ақ қой. Qyńyr kóship baı bolmaı-aq qoı,
Qısyq sóılep bı bolmaı-aq qoı. Жігітті шешенсінген дауда сына,
Есерді батырсынған жауда сына. Jigitti sheshensingen daýda syna,
Eserdi batyrsynǵan jaýda syna. Көсем - қиында, шешен - жиында. Kósem - qıynda, sheshen - jıynda.
