Хайуанаттар әлемі туралы 501
Құлан қырда, құндыз суда.
Qulan qyrda, qundyz sýda.
Үйірлі құлан көсемсіз болмас.
Úıirli qulan kósemsiz bolmas.
Алпыс құлан ат болмас.
Alpys qulan at bolmas.
Құлан қағын қорғайды.
Qulan qaǵyn qorǵaıdy.
Ордалы құлан ақсағын білдірмес.
Ordaly qulan aqsaǵyn bildirmes.
Керқұланның қадірін ойда, қырда қақ білер.
Kerqulannyń qadirin oıda, qyrda qaq biler.
Құланның оттауы бірге, жусауы бөлек.
Qulannyń ottaýy birge, jýsaýy bólek.
Құлан өз қағынан жерімейді.
Qulan óz qaǵynan jerimeıdi.
Қағынан жеріген құлан қаңғырып өлер.
Qaǵynan jerigen qulan qańǵyryp óler.
Құлан қайда семірсе,
Сол жерге түгін төгеді. Qulan qaıda semirse,
Sol jerge túgin tógedi. Құлан семірген жеріне жынын шашады. Qulan semirgen jerine jynyn shashady. Құлан құдыққа құласа,
Құлағында құрбақа ойнар. Qulan qudyqqa qulasa,
Qulaǵynda qurbaqa oınar. Құланға ерген шиеге аунайды. Qulanǵa ergen shıege aýnaıdy. Құланның қасуына мылтықтың басуы. Qulannyń qasýyna myltyqtyń basýy. Құлан ату менің не теңім, киік атпай,
Киік ату менің не теңім, үйде жатпай. Qulan atý meniń ne teńim, kıik atpaı,
Kıik atý meniń ne teńim, úıde jatpaı. Бір оқты бұлан көтереді,
Екі оқты құлан көтереді. Bir oqty bulan kóteredi,
Eki oqty qulan kóteredi. Қақты жердің қадірін құлан білер,
Орман-тоғай қадірін бұлан білер. Qaqty jerdiń qadirin qulan biler,
Orman-toǵaı qadirin bulan biler. Батпаққа батқан пілді піл ғана шығара алады. Batpaqqa batqan pildi pil ǵana shyǵara alady. Үйірлі құлан айғырсыз болмайды. Úıirli qulan aıǵyrsyz bolmaıdy. Жол тосқан жолбарысқа қазалы құлан тап болар. Jol tosqan jolbarysqa qazaly qulan tap bolar. Есек қодығымен, шеңгел собығымен. Esek qodyǵymen, sheńgel sobyǵymen. Жүгі жеңіл есек жатаған. Júgi jeńil esek jataǵan. Есектің күші адал да, еті арам. Esektiń kúshi adal da, eti aram. Есекті қанша ұрсаң да, ат болмас. Esekti qansha ursań da, at bolmas. Қарға мақтанып сұңқар болмас,
Есек мақтанып тұлпар болмас. Qarǵa maqtanyp suńqar bolmas,
Esek maqtanyp tulpar bolmas. Есек мінген еңбегін мінер. Esek mingen eńbegin miner. Есек барға саналса да, малға саналмайды. Esek barǵa sanalsa da, malǵa sanalmaıdy. Есек семірсе, иесін тебер. Esek semirse, ıesin teber. Ат айлығын ойлайды,
Түйе жылдығын ойлайды,
Есек аяғының астын ойлайды. At aılyǵyn oılaıdy,
Túıe jyldyǵyn oılaıdy,
Esek aıaǵynyń astyn oılaıdy. Есек шарап ішсе,
Ер-тоқымын сыйға беріп,
Өзі жауыр болар. Esek sharap ishse,
Er-toqymyn syıǵa berip,
Ózi jaýyr bolar. Ауыл толы есектен арық та болса ат жақсы. Aýyl toly esekten aryq ta bolsa at jaqsy. Есекке үкі тақпайды. Esekke úki taqpaıdy. Есекке күміс ер жараспас. Esekke kúmis er jaraspas. Есегіне қарай тұсауы. Esegine qaraı tusaýy. Есекке ерген күлге аунар. Esekke ergen kúlge aýnar. Есекті отқа айдасаң, боққа қашар. Esekti otqa aıdasań, boqqa qashar. Есек жорға қатқақта,
Сыры мәлім батпақта. Esek jorǵa qatqaqta,
Syry málim batpaqta. Есектің түбіне «пия, пия» жетер. Esektiń túbine «pııa, pııa» jeter. Есекке үкі таққандай,
Итке жабу жапқандай. Esekke úki taqqandaı,
Itke jabý japqandaı. Есек құлағының ұзындығына мақтанар,
Есалаң жүзінің қызылдығына мақтанар. Esek qulaǵynyń uzyndyǵyna maqtanar,
Esalań júziniń qyzyldyǵyna maqtanar. Есек өзін атқа балайды да,
«Әттең» деп құлағына қарайды. Esek ózin atqa balaıdy da,
«Átteń» dep qulaǵyna qaraıdy. Ергежейліге есектен биік көлік жоқ. Ergejeılige esekten bıik kólik joq. Иесіз есекті бөрі жейді. Iesiz esekti bóri jeıdi. Өзім есек бола тұрып түйені жетектедім. Ózim esek bola turyp túıeni jetektedim. Ер-тұрманы алтын болса да,
Есектің есек аты қалмайды. Er-turmany altyn bolsa da,
Esektiń esek aty qalmaıdy. Тұлпарды алтын тағамен тағаласа,
Есек емексіп аяғын көтереді. Tulpardy altyn taǵamen taǵalasa,
Esek emeksip aıaǵyn kóteredi. Есекті сипасаң, түзге қарай аңырайды. Esekti sıpasań, túzge qaraı ańyraıdy. Ақымаққа жалмаң қылма, малы бар деп,
Есекті тұлпар деме, жалы бар деп. Aqymaqqa jalmań qylma, maly bar dep,
Esekti tulpar deme, jaly bar dep. Түйе сілкінсе, бір есекке жүк қалар. Túıe silkinse, bir esekke júk qalar. Есекті жүгендегенмен жылқы болмас. Esekti júgendegenmen jylqy bolmas. Түйе терісі есекке жүк. Túıe terisi esekke júk. Шаршап жүріп мінген есек аттай болар. Sharshap júrip mingen esek attaı bolar. Жығылғанға есек тұяғын төсейді. Jyǵylǵanǵa esek tuıaǵyn tóseıdi. Есек есекті несиеге қасиды. Esek esekti nesıege qasıdy. Бір есек қырың түйені жетелеп,
жолдан шығарып әкетеді. Bir esek qyryń túıeni jetelep,
joldan shyǵaryp áketedi. Залым есек көпір үстінде қитығады. Zalym esek kópir ústinde qıtyǵady. Естімеген елде көп,
Есек мінген сарт та көп. Estimegen elde kóp,
Esek mingen sart ta kóp. Алтын артқан жаман есек те
«Жаппарқұл» мырза атанар. Altyn artqan jaman esek te
«Japparqul» myrza atanar. Арыстан Айға шауып мерт болған. Arystan Aıǵa shaýyp mert bolǵan. Арыстанның ойынынан түлкінің мойыны үзіледі. Arystannyń oıynynan túlkiniń moıyny úziledi. Қасқырдан сая іздегенше, арыстаннан пана ізде. Qasqyrdan saıa izdegenshe, arystannan pana izde. Өлі арыстаннан тірі мысық. Óli arystannan tiri mysyq. Таутанын тастап барыс ат,
Жаға болар ішікке. Taýtanyn tastap barys at,
Jaǵa bolar ishikke. Алма апаннан аланды,
Таутан ұрар балаңды. Alma apannan alandy,
Taýtan urar balańdy. Қорқау қасқырға жем болғанша,
Арыстанға жем бол. Qorqaý qasqyrǵa jem bolǵansha,
Arystanǵa jem bol. Ақырғанның бәрі арыстан емес. Aqyrǵannyń bári arystan emes. Ұйқы арыстанды да жығады. Uıqy arystandy da jyǵady. Арыстанда бір жігіттің күші,
Қырық жігіттің жүрегі бар. Arystanda bir jigittiń kúshi,
Qyryq jigittiń júregi bar. Арыстан қартайса, тышқанның інін аңдыр. Arystan qartaısa, tyshqannyń inin ańdyr. Жолбарыста бір жігіттің жүрегі,
қырық жігіттің күші бар. Jolbarysta bir jigittiń júregi,
qyryq jigittiń kúshi bar. «Бақ» десең де, «шақ» десең де жейді арыстан. «Baq» deseń de, «shaq» deseń de jeıdi arystan. Кірекейді өлтірме,
Қонжығы қор болмасын. Kirekeıdi óltirme,
Qonjyǵy qor bolmasyn. Арыстанға түлкі айласы жараспас. Arystanǵa túlki aılasy jaraspas. Арыстан мінсең, қылышыңды қамшы қыл. Arystan minseń, qylyshyńdy qamshy qyl. Бөрі - бақауыл, түлкі - жасауыл. Bóri - baqaýyl, túlki - jasaýyl. Бөрінің аузы жесе де қан, жемесе де қан. Bóriniń aýzy jese de qan, jemese de qan. Бөрі азығы мен ұры азығы жолда. Bóri azyǵy men ury azyǵy jolda. Бөрі көмеді, түлкі ашады, Bóri kómedi, túlki ashady, Бөрі көрісін талайды. Bóri kórisin talaıdy. Бөрі арығын білдірмес,
Итке сыртын қампайтар. Bóri aryǵyn bildirmes,
Itke syrtyn qampaıtar. Бөрі баласын асырағанмен ит болмас. Bóri balasyn asyraǵanmen ıt bolmas. Бөрік тастап бөріден құтыла алмассың. Bórik tastap bóriden qutyla almassyń. Орман бөрісіз болмас. Orman bórisiz bolmas. Жау жағадан алғанда,
Бөрі етектен алады. Jaý jaǵadan alǵanda,
Bóri etekten alady. Өлі бөріні ит аттамас. Óli bórini ıt attamas. Иттің ұлығанын бөрі естімес. Ittiń ulyǵanyn bóri estimes. Қасқыр - ауыз, түлкі - құйрық. Qasqyr - aýyz, túlki - quıryq. Қасқыр қартайса да, қойға әлі келеді. Qasqyr qartaısa da, qoıǵa áli keledi. Қасқырдан қайрат кетсе,
Ешкіні «апа», текені «жезде» дейді. Qasqyrdan qaırat ketse,
Eshkini «apa», tekeni «jezde» deıdi. Қасқыр қарызын терісімен өтейді. Qasqyr qaryzyn terisimen óteıdi. Қасқыр айдағанға көнбес,
Шошқа байлағанға көнбес. Qasqyr aıdaǵanǵa kónbes,
Shoshqa baılaǵanǵa kónbes. Қасқырдың ойлағаны - арамдық,
Қойдың ойлағаны - амандық. Qasqyrdyń oılaǵany - aramdyq,
Qoıdyń oılaǵany - amandyq. Қасқыр да қастық қылмайды жолдасына. Qasqyr da qastyq qylmaıdy joldasyna. Қасқырдың күшігін қанша асырасаң да,
Тоғайға қарап ұлуын қоймайды. Qasqyrdyń kúshigin qansha asyrasań da,
Toǵaıǵa qarap ulýyn qoımaıdy. Кәрі қасқыр қақпанға түспейді. Kári qasqyr qaqpanǵa túspeıdi. Кедей мен бай жолдас болмас,
Қасқыр мен қой жолдас болмас. Kedeı men baı joldas bolmas,
Qasqyr men qoı joldas bolmas. Қой терісін жамылған бөрі. Qoı terisin jamylǵan bóri. Бөлтірігін алма шуланның,
Шұрқан салар қораңа. Bóltirigin alma shýlannyń,
Shurqan salar qorańa. Қасқыр ұлып ұяласын шақырады. Qasqyr ulyp uıalasyn shaqyrady. Айтақтай-айтақтай, қасқырдан да ұят болды. Aıtaqtaı-aıtaqtaı, qasqyrdan da uıat boldy. Қасқыр тойғанына емес, қырғанына мәз. Qasqyr toıǵanyna emes, qyrǵanyna máz. Иттің иесі болса, бөрінің тәңірі бар. Ittiń ıesi bolsa, bóriniń táńiri bar. Қасқырдың жылағаны
Құдайдың құлағына жетпейді. Qasqyrdyń jylaǵany
Qudaıdyń qulaǵyna jetpeıdi. Қасқырлар ұлысып табысады. Qasqyrlar ulysyp tabysady. Мықты қасқыр
Тай, құнанға шабады.
Мықыр қасқыр
Қозы, лақты қағады. Myqty qasqyr
Taı, qunanǵa shabady.
Myqyr qasqyr
Qozy, laqty qaǵady. Бір түлкі жеті бөріні алдайды. Bir túlki jeti bórini aldaıdy. Түлкіні түн асырайды. Túlkini tún asyraıdy. Түлкінің қызылдығы - өзінің соры. Túlkiniń qyzyldyǵy - óziniń sory. Түлкінің өз терісі өзіне жау. Túlkiniń óz terisi ózine jaý. Түлкі терісінен жазады,
Бай малынан жазады. Túlki terisinen jazady,
Baı malynan jazady. Әр таудың түлкісін өз қыраны алады. Ár taýdyń túlkisin óz qyrany alady. Түлкі бөрінің тілегін тілейді. Túlki bóriniń tilegin tileıdi. Түлкі жатарында жер таңдамайды. Túlki jatarynda jer tańdamaıdy. Түлкінің түсіне тауық кіреді. Túlkiniń túsine taýyq kiredi. Айлалы түлкі алдырмас. Aılaly túlki aldyrmas. Ит жүйрігін түлкі сүймес. It júırigin túlki súımes. Ит алған түлкіде сын болмас. It alǵan túlkide syn bolmas. Арыстандай әлің болса,
Түлкідей айлаң болсын. Arystandaı áliń bolsa,
Túlkideı aılań bolsyn. Қарғаның құдасы көп,
Түлкінің жолдасы көп. Qarǵanyń qudasy kóp,
Túlkiniń joldasy kóp. Көп жорытқан түлкі терісін алдырар. Kóp jorytqan túlki terisin aldyrar. Арыстан болсаң жау үшін,
Түлкідей болсын әдісің. Arystan bolsań jaý úshin,
Túlkideı bolsyn ádisiń. Түлкіні құрылған қақпан ұстамайды,
Құруын тапқан ұстайды. Túlkini qurylǵan qaqpan ustamaıdy,
Qurýyn tapqan ustaıdy. Түлкі өз құйрығын куәлікке тартады. Túlki óz quıryǵyn kýálikke tartady. Тазыдан қашқан түлкі қақпанға тап болады. Tazydan qashqan túlki qaqpanǵa tap bolady. Түлкінің ақыр тоқтайтыны -
Ішік сататын дүкен. Túlkiniń aqyr toqtaıtyny -
Ishik satatyn dúken. Түлкі түгінен жазады. Túlki túginen jazady. Алпыс қарсақ ат болмас. Alpys qarsaq at bolmas. Борсық ұрған сайын семіреді. Borsyq urǵan saıyn semiredi. Борсықты ұр тұмсықтан,
Тез өледі шымшықтан. Borsyqty ur tumsyqtan,
Tez óledi shymshyqtan. Дәндеген қарсақ құлағымен ін қазады. Dándegen qarsaq qulaǵymen in qazady. Тышқанның тәңірі - мысық. Tyshqannyń táńiri - mysyq. Мысық жоқта тышқан төбеге шығады. Mysyq joqta tyshqan tóbege shyǵady. Мысыққа ойын керек, тышқанға өлім керек. Mysyqqa oıyn kerek, tyshqanǵa ólim kerek. Өлейін деген тышқан
мысықтың құйрығымен ойнайды. Óleıin degen tyshqan
mysyqtyń quıryǵymen oınaıdy. Мысық та жолбарысша қуанады. Mysyq ta jolbaryssha qýanady. Сүтке тойғыз мырсынды,
Соқыры болар мыршымды. Sútke toıǵyz myrsyndy,
Soqyry bolar myrshymdy. Мысықтың мәулені мияулап туады. Mysyqtyń máýleni mııaýlap týady. Жанынан безген мысық
Жолбарыстың көзін тырнайды. Janynan bezgen mysyq
Jolbarystyń kózin tyrnaıdy. Тышқанның да сауыры бар. Tyshqannyń da saýyry bar. Тышқан ініне кіре алмай жүріп,
Құйрығына қалжауыр байлар. Tyshqan inine kire almaı júrip,
Quıryǵyna qaljaýyr baılar. Тышқан көтін көріп жаралы болыпты. Tyshqan kótin kórip jaraly bolypty. Екі тышқан бір байдың жұртына таласыпты. Eki tyshqan bir baıdyń jurtyna talasypty. Көп суыр ін қазбас, ін қазса, кең қазбас. Kóp sýyr in qazbas, in qazsa, keń qazbas. Өрмекшіге қыл қуат. Órmekshige qyl qýat. Өрмекшінің торы - шыбынның соры. Órmekshiniń tory - shybynnyń sory. Жылан иреңдеп жүреді, сүйрендеп күледі. Jylan ıreńdep júredi, súırendep kúledi. Жыланның сырты жылтыр, іші у. Jylannyń syrty jyltyr, ishi ý. Жылан иір-иір жүрсе де,
Ініне түзу кіреді. Jylan ıir-ıir júrse de,
Inine túzý kiredi. Жыланның аузы жесе, құйрығы семіреді. Jylannyń aýzy jese, quıryǵy semiredi. Жыланды өлтіргеннің сауабы бар. Jylandy óltirgenniń saýaby bar. Қазына бар жерде жылан бар. Qazyna bar jerde jylan bar. Жыланның сүймес асы інінің аузынан шығар. Jylannyń súımes asy ininiń aýzynan shyǵar. Жұмыртқадан қыран да, жылан да шығады. Jumyrtqadan qyran da, jylan da shyǵady. Жыланның басына ақ құйып шығарады. Jylannyń basyna aq quıyp shyǵarady. Жыланға түк біткен сайын қалтырауық. Jylanǵa túk bitken saıyn qaltyraýyq. Жылан өз бойына қарамай,
Түйе мойнын иір дейді. Jylan óz boıyna qaramaı,
Túıe moınyn ıir deıdi. Жыланның үш кессе де,
кесірткедей қауқары бар. Jylannyń úsh kesse de,
kesirtkedeı qaýqary bar. Көп жүрген жылан аяғын көрсетер. Kóp júrgen jylan aıaǵyn kórseter. Жатқан жыланның құйрығын баспа. Jatqan jylannyń quıryǵyn baspa. Биік таудың басына
Қиялап ұшып қыран да шығады,
Жер бауырлап, жылжып,
Жылан да шығады. Bıik taýdyń basyna
Qııalap ushyp qyran da shyǵady,
Jer baýyrlap, jyljyp,
Jylan da shyǵady. Жылы-жылы сөйлесең, жылан інінен шығады. Jyly-jyly sóıleseń, jylan ininen shyǵady. Жыланның іні тік. Jylannyń ini tik. Улы жыланның терісі жұмсақ. Ýly jylannyń terisi jumsaq. Жылан терісін тастаса да жылан. Jylan terisin tastasa da jylan. Жылан жалбыздан қашар. Jylan jalbyzdan qashar. Іштен шыққан жыланның
Ирендеуінің жақсысы-ай. Ishten shyqqan jylannyń
Irendeýiniń jaqsysy-aı. Ордалы жыланмен ойнама. Ordaly jylanmen oınama. Жылқының жауы - бөгелек,
Жыланның жауы - дегелек. Jylqynyń jaýy - bógelek,
Jylannyń jaýy - degelek. Шошқаға ерген балшыққа аунар. Shoshqaǵa ergen balshyqqa aýnar. Ит үрген жерде ауыл бар. It úrgen jerde aýyl bar. Шошқа өліп жатса да, «қорқ» етуін қоймас. Shoshqa ólip jatsa da, «qorq» etýin qoımas. Тауына қарай тоғайы,
Шошқасына қарай торайы. Taýyna qaraı toǵaıy,
Shoshqasyna qaraı toraıy. Ит жоқ жерде шошқа үреді. It joq jerde shoshqa úredi. Ит аулақта доңыз төбеге шығады. It aýlaqta dońyz tóbege shyǵady. Доңызға таяқ қана өтер. Dońyzǵa taıaq qana óter. Қараңғы үйде қабан күркірейді. Qarańǵy úıde qaban kúrkireıdi. Аюдың үңгірі өзіне лайық. Aıýdyń úńgiri ózine laıyq. Аюдың қасында шошқа жіптіктей. Aıýdyń qasynda shoshqa jiptikteı. Ит - ырыс. It - yrys. Ит - адамның құлағы. It - adamnyń qulaǵy. Ит - опа, қатын - жапа. It - opa, qatyn - japa. Ит ұяласын аңсайды. It uıalasyn ańsaıdy. Ит ұяласынан қорықпайды. It uıalasynan qoryqpaıdy. Ит те бойдағында керіледі. It te boıdaǵynda keriledi. Ит тұмсығы жерде жатпас. It tumsyǵy jerde jatpas. Ит төлеуі - бір күшік. It tóleýi - bir kúshik. Ит үреді, керуен көшеді. It úredi, kerýen kóshedi. Ит жеген ішінен таусылар. It jegen ishinen taýsylar. Ит арық болса - ауылдың намысы. It aryq bolsa - aýyldyń namysy. Ит күшігін ырылдап сүйеді. It kúshigin yryldap súıedi. Ит иттігін істемесе, іші ауырады. It ıttigin istemese, ishi aýyrady. Ит жеңгенін талайды. It jeńgenin talaıdy. Ит итті жұмсайды,
Ит құйрығын жұмсайды. It ıtti jumsaıdy,
It quıryǵyn jumsaıdy. Ит не жесе, соны құсады. It ne jese, sony qusady. Ит мініп, ирек қамшылап. It minip, ırek qamshylap. Ит баласы - сүйгінші,
Тұра бара құсқыншы. It balasy - súıginshi,
Tura bara qusqynshy. Ит арбаның астында жатып «сүйредім» дер. It arbanyń astynda jatyp «súıredim» der. Ит құтырса, иесін қабар,
Торғай құтырса, бүркітке шабар. It qutyrsa, ıesin qabar,
Torǵaı qutyrsa, búrkitke shabar. Ит бір сүрінсе, қырық сүрінеді. It bir súrinse, qyryq súrinedi. Ит иттігін істемей қоймайды. It ıttigin istemeı qoımaıdy. Ит итке жерошақта жолығады,
Қу қуға намаздігер - намазшамда жолығады. It ıtke jeroshaqta jolyǵady,
Qý qýǵa namazdiger - namazshamda jolyǵady. Ит итаяғын жаламай тойынбайды. It ıtaıaǵyn jalamaı toıynbaıdy. Ит аузына түскен соқта жаншылмай қалмайды. It aýzyna túsken soqta janshylmaı qalmaıdy. Ит қорыған жерге өш. It qoryǵan jerge ósh. Ит атасын танымас. It atasyn tanymas. Иттің атасы жоқ. Ittiń atasy joq. Ауыл итінің достығы сүйек тастағанша. Aýyl ıtiniń dostyǵy súıek tastaǵansha. Ит те киімге қарап үреді. It te kıimge qarap úredi. Ит иесіне үрмес. It ıesine úrmes. Иттің бәрі тазы емес,
Еттің бәрі қазы емес. Ittiń bári tazy emes,
Ettiń bári qazy emes. Иттің ырылдасқаны - амандасқаны. Ittiń yryldasqany - amandasqany. Иттің ішіне сары май жақпас. Ittiń ishine sary maı jaqpas. Итке тұмар жараспас. Itke tumar jaraspas. Итке артқан қос далада қалады. Itke artqan qos dalada qalady. Итке берсең асыңды,
Иттер тартар басыңды. Itke berseń asyńdy,
Itter tartar basyńdy. Итті «күшім-күшім» десең, аузыңды жалар. Itti «kúshim-kúshim» deseń, aýzyńdy jalar. Итті иесімен қина. Itti ıesimen qına. Итті күшігінде үйрет. Itti kúshiginde úıret. Итпен құда болсаң, боқпен той жасарсық. Itpen quda bolsań, boqpen toı jasarsyq. Иттің боқ жемесе басы ауырады. Ittiń boq jemese basy aýyrady. Иттің боғы дәрі болса, дарияға тышады. Ittiń boǵy dári bolsa, darııaǵa tyshady. Иттің мойынына алтын қарғы тақсаң да,
Боқ жеуін қоймас. Ittiń moıynyna altyn qarǵy taqsań da,
Boq jeýin qoımas. Иттен өзге бұралқы. Itten ózge buralqy. Иттің табаны қышыса, керуенге ереді. Ittiń tabany qyshysa, kerýenge eredi. Иттің басын алтын табаққа салсаң,
Шоршып түседі. Ittiń basyn altyn tabaqqa salsań,
Shorshyp túsedi. Қорыққан ит үш күн үреді. Qoryqqan ıt úsh kún úredi. Бұралқы ит үріп жағады. Buralqy ıt úrip jaǵady. Жетелеген ит аңға жарамас. Jetelegen ıt ańǵa jaramas. Жетелеген төбет қораға үрмес. Jetelegen tóbet qoraǵa úrmes. Үре білмеген ит үйіне ұры келтірер. Úre bilmegen ıt úıine ury keltirer. Ақсақ ит айға қарап үреді. Aqsaq ıt aıǵa qarap úredi. Оңбағанның иті ұры кеткен соң үреді. Ońbaǵannyń ıti ury ketken soń úredi. Алжыған төбет айға қарап үреді. Aljyǵan tóbet aıǵa qarap úredi. Бір ит көріп үреді,
Бір ит еріп үреді. Bir ıt kórip úredi,
Bir ıt erip úredi. Үрген ит кісі қаппас. Úrgen ıt kisi qappas. Қабаған ит қайыр байлайды. Qabaǵan ıt qaıyr baılaıdy. Кішкене ит қартайғанша күшік. Kishkene ıt qartaıǵansha kúshik. Үндемеген ит қабар. Úndemegen ıt qabar. «Кет!» десе, ит те кетеді. «Ket!» dese, ıt te ketedi. Аш иттің артын сұқ ит жалайды. Ash ıttiń artyn suq ıt jalaıdy. Жеңген ит желкесінен. Jeńgen ıt jelkesinen. Тауындағы түлкіні табындағы тазы алар. Taýyndaǵy túlkini tabyndaǵy tazy alar. Ел жатпай ит тынбас. El jatpaı ıt tynbas. Жақсы ит - иесінің көзі, құлағы. Jaqsy ıt - ıesiniń kózi, qulaǵy. Жаман иттің атын «Бөрібасар» қояды. Jaman ıttiń atyn «Bóribasar» qoıady. Ауылы жақын ит қасқырдан қорықпас. Aýyly jaqyn ıt qasqyrdan qoryqpas. Ақ ит, қара ит, бәрі бір ит. Aq ıt, qara ıt, bári bir ıt. Жақсы ит өлімтігін көрсетпейді. Jaqsy ıt ólimtigin kórsetpeıdi. Ауыл итінің құйрығы қайқы. Aýyl ıtiniń quıryǵy qaıqy. Солақайға сорпа жоқ,
Соқыр итке боқ та жоқ. Solaqaıǵa sorpa joq,
Soqyr ıtke boq ta joq. Көп жорытқан ит күшәлаға жолығар. Kóp jorytqan ıt kúshálaǵa jolyǵar. Итаяғын ит екеш ит те қорғайды. Itaıaǵyn ıt ekesh ıt te qorǵaıdy. Қыры кеткеннің иті қырын жүгіреді. Qyry ketkenniń ıti qyryn júgiredi. Алтын қарғы ит мойнында да жүреді. Altyn qarǵy ıt moınynda da júredi. Иттің де тәңірі бар. Ittiń de táńiri bar. Жас қаншықтың көзі сау. Jas qanshyqtyń kózi saý. Ит иесіне тартады,
Түйекеш түйесіне тартады. It ıesine tartady,
Túıekesh túıesine tartady. Ит ұяласын таламайды. It uıalasyn talamaıdy. Иттің құлы - итбақай. Ittiń quly - ıtbaqaı. Иттің шені - қарғыбауы. Ittiń sheni - qarǵybaýy. Үрген иттен қорықпа,
Ол қабам деп хабар бергені.
Үрмеген иттен қорық,
Ол білдірмей қабам дегені. Úrgen ıtten qoryqpa,
Ol qabam dep habar bergeni.
Úrmegen ıtten qoryq,
Ol bildirmeı qabam degeni. Ит жеті қазынаның бірі. It jeti qazynanyń biri. Қартайған ит жатып үреді. Qartaıǵan ıt jatyp úredi. Жетелеген ит сақ болмайды. Jetelegen ıt saq bolmaıdy. Ит міндетін үрумен өтейді. It mindetin úrýmen óteıdi. Төренің иті төрде үреді. Tóreniń ıti tórde úredi. Үре білмеген ит үйге қонақ келтіреді. Úre bilmegen ıt úıge qonaq keltiredi. Күшігінде таланған ит оңбас. Kúshiginde talanǵan ıt ońbas. Ұялы күшіктей. Uıaly kúshikteı. Көк ит көп итті жеңбес. Kók ıt kóp ıtti jeńbes. Бұйдалаған нар тайлақтай,
Жетелеген тазы мойнақтай. Buıdalaǵan nar taılaqtaı,
Jetelegen tazy moınaqtaı. Қызыл ит қысырамайды. Qyzyl ıt qysyramaıdy. Ит сүйекке қақалмас. It súıekke qaqalmas. Ит жатқан жерде сүйек қалмас. It jatqan jerde súıek qalmas. Жақсы ит - малға серік. Jaqsy ıt - malǵa serik. Иттің құйрығын тартсаң, орнына барады. Ittiń quıryǵyn tartsań, ornyna barady. Ет артқан түйеге ит ереді. Et artqan túıege ıt eredi. Жүгірген ит мал санатпайды. Júgirgen ıt mal sanatpaıdy. Итке мылтық не керек? Itke myltyq ne kerek? Құрсағы жібіген ит жатпас. Qursaǵy jibigen ıt jatpas. Аш ит тапқанын асай береді:
Иесінің түйесі ме,
Тажалдың иесі ме, бәрі бір. Ash ıt tapqanyn asaı beredi:
Iesiniń túıesi me,
Tajaldyń ıesi me, bári bir. Қырда қасқыр ұлыса,
Үйдегі иттің бауыры сыздайды. Qyrda qasqyr ulysa,
Úıdegi ıttiń baýyry syzdaıdy. Өзім асыраған күшігім өзімді қапты. Ózim asyraǵan kúshigim ózimdi qapty. Ауылға жақындағанда ит озады. Aýylǵa jaqyndaǵanda ıt ozady. Ақсақ ит сау иттен сауға сұрайды. Aqsaq ıt saý ıtten saýǵa suraıdy. Еңбексіз ит жер,
Бейнетсіз бит жер. Eńbeksiz ıt jer,
Beınetsiz bıt jer. Майлаған қайысқа ит өш. Maılaǵan qaıysqa ıt ósh. Ілгері басқанның иті оттайды. Ilgeri basqannyń ıti ottaıdy. Сары майдан дәметкен итің құрысын. Sary maıdan dámetken ıtiń qurysyn. Нәжісті доңыз, сүйекті ит жинайды. Nájisti dońyz, súıekti ıt jınaıdy. Иттің жатқан жері - төсегі. Ittiń jatqan jeri - tósegi. Бәрі жеген бөксемді иттен неге аяйын. Bári jegen bóksemdi ıtten nege aıaıyn. Құр сүйекті ит те қаузамайды. Qur súıekti ıt te qaýzamaıdy. Қойға қасқыр шапса, ит семірер. Qoıǵa qasqyr shapsa, ıt semirer. Елсізде ит те жолдас. Elsizde ıt te joldas. Өз көшесінде ит те жолбарыс. Óz kóshesinde ıt te jolbarys. Күшігі жоқ ит жүгірмес. Kúshigi joq ıt júgirmes. Сүйекпен ұрған ит қыңсыламайды. Súıekpen urǵan ıt qyńsylamaıdy. Қорасында қойы жоқтың итінің сағын қара. Qorasynda qoıy joqtyń ıtiniń saǵyn qara. Жарамсақтанған ит жатқанша таяқ жейді. Jaramsaqtanǵan ıt jatqansha taıaq jeıdi. Күніне жүз түлкі алса да,
Тазының ит аты қалмайды. Kúnine júz túlki alsa da,
Tazynyń ıt aty qalmaıdy. Ауыл иті ала болса да,
Бөрі келгенде бірігеді. Aýyl ıti ala bolsa da,
Bóri kelgende birigedi. Ауыл-үйді бала мен ит араздастырады. Aýyl-úıdi bala men ıt arazdastyrady. Итті Құдай иесімен қинасын. Itti Qudaı ıesimen qınasyn. Итке маржан не керек? Itke marjan ne kerek? Ит ашуын тырнаумен алады. It ashýyn tyrnaýmen alady. Қазаннан қақпақ кетсе,
Иттен ұят кетеді. Qazannan qaqpaq ketse,
Itten uıat ketedi. Иттің күні үрумен өтеді. Ittiń kúni úrýmen ótedi. Ит жегенше иесі жесін. It jegenshe ıesi jesin. Қанден ит қартайса да, шәуілдеуін қоймайды. Qanden ıt qartaısa da, sháýildeýin qoımaıdy. Құс қарайды құрымға,
Ит қарайды жұрымға. Qus qaraıdy qurymǵa,
It qaraıdy jurymǵa. Итке сүйек тастасаң қаппайды. Itke súıek tastasań qappaıdy. Иесі баққан ит семіз. Iesi baqqan ıt semiz. Иттің құтырғаны - өлгені. Ittiń qutyrǵany - ólgeni. Қырдағы қырғауылды қырамын деп,
Үйдегі тазыңнан айырылып қалма. Qyrdaǵy qyrǵaýyldy qyramyn dep,
Úıdegi tazyńnan aıyrylyp qalma. Иттің бажасы көп, құдасы жоқ. Ittiń bajasy kóp, qudasy joq. Ит жүрсе, сүйек табады. It júrse, súıek tabady. Далада бөрі ұлыса,
Үйдегі иттің іші ашиды. Dalada bóri ulysa,
Úıdegi ıttiń ishi ashıdy. Көпке күлкі керек,
Тазыға түлкі керек. Kópke kúlki kerek,
Tazyǵa túlki kerek. Айыр етекті шапандыға ит өш. Aıyr etekti shapandyǵa ıt ósh. Қасқыр қорыққан төбеттен қаншық қорықпайды. Qasqyr qoryqqan tóbetten qanshyq qoryqpaıdy. Ұры ит тойса да, тіміскілеуін қоймайды. Ury ıt toısa da, timiskileýin qoımaıdy. «Кел, кел» көп болса, ит те салауатты. «Kel, kel» kóp bolsa, ıt te salaýatty. Ит тойған жеріне. It toıǵan jerine. Ит тобын арыстан бастаса,
Барлық ит арыстан болады,
Арыстан тобын ит бастаса,
Барлық арыстан ит болады. It tobyn arystan bastasa,
Barlyq ıt arystan bolady,
Arystan tobyn ıt bastasa,
Barlyq arystan ıt bolady. Ит басына іркіт төгілген. It basyna irkit tógilgen. Сүйреп қосқан тазы түлкі алмайды. Súırep qosqan tazy túlki almaıdy. Иттің құсығы өзіне тәтті. Ittiń qusyǵy ózine tátti. Боқ жемес ит болмайды. Boq jemes ıt bolmaıdy. Қасқырлы жердің иті айтақшыл. Qasqyrly jerdiń ıti aıtaqshyl. Қартайған ит шүкісін шығарып өледі. Qartaıǵan ıt shúkisin shyǵaryp óledi. Қанден иттің қартайғаны білінбес. Qanden ıttiń qartaıǵany bilinbes. Шолақ иттің арыны қатты. Sholaq ıttiń aryny qatty. Күшік өсіп, ит болады.
Сірке өсіп, бит болады. Kúshik ósip, ıt bolady.
Sirke ósip, bıt bolady. Ит айдауға көнбейді,
Шошқа байлауға көнбейді. It aıdaýǵa kónbeıdi,
Shoshqa baılaýǵa kónbeıdi. Ит сүйекті көтіне қарап жұтады. It súıekti kótine qarap jutady. Ерке ит ауыз жалайды. Erke ıt aýyz jalaıdy. Ит иесін қаппайды. It ıesin qappaıdy. Таутекенің тауға шықпаса, тұяғы қышиды. Taýtekeniń taýǵa shyqpasa, tuıaǵy qyshıdy. Бір киікті бір тау аш қылмайды. Bir kıikti bir taý ash qylmaıdy. Киікті көрінбеген атады, не ерінбеген атады. Kıikti kórinbegen atady, ne erinbegen atady. Балалы марал маңырайды,
Баласыз марал зарлайды. Balaly maral mańyraıdy,
Balasyz maral zarlaıdy. Әр таудың шүйгінін аңсаған бұғы аштан өледі. Ár taýdyń shúıginin ańsaǵan buǵy ashtan óledi. Тауда жүрген киіктің көзінен өзге айыбы жоқ. Taýda júrgen kıiktiń kózinen ózge aıyby joq. Бір тауда бір киік. Bir taýda bir kıik. Балалы арқар баурайды,
Баласыз арқар маңырайды. Balaly arqar baýraıdy,
Balasyz arqar mańyraıdy. Бір жылға қоян терісі де шыдаған. Bir jylǵa qoıan terisi de shydaǵan. Қоян көлеңкесінен қорқады. Qoıan kóleńkesinen qorqady. Қоянның қарасын көріп, қалжасынан түңіл. Qoıannyń qarasyn kórip, qaljasynan túńil. Қашқан қоян жатқан қоянды ала кетеді. Qashqan qoıan jatqan qoıandy ala ketedi. Көкпар тартқандікі, қоян қаққандікі. Kókpar tartqandiki, qoıan qaqqandiki. Қасқыр жүйрік - жылыс жоқ,
Түлкі жүйрік - дыбыс жоқ,
Қоян жүйрік - тыныш жоқ. Qasqyr júırik - jylys joq,
Túlki júırik - dybys joq,
Qoıan júırik - tynysh joq. Ай жарық, қоян арық. Aı jaryq, qoıan aryq. Ата білсең, ақ қоян,
Сата білсең, сақтиян. Ata bilseń, aq qoıan,
Sata bilseń, saqtııan. Қашайын деп тұрған қоянға «тәйт» десе не жорық. Qashaıyn dep turǵan qoıanǵa «táıt» dese ne joryq. Үйге дәуіт кірсе, құт кіреді. Úıge dáýit kirse, qut kiredi. Көлбақаға күнде той. Kólbaqaǵa kúnde toı. Балықтың жаны суда. Balyqtyń jany sýda. Балық жоқта бақа да балық. Balyq joqta baqa da balyq. Балықтың тілін бақа біледі. Balyqtyń tilin baqa biledi. Балық аулай алмаған суды лайлар. Balyq aýlaı almaǵan sýdy laılar. Балықтың да сегіз қанаты бар. Balyqtyń da segiz qanaty bar. Балық жеген тоқ болар,
Әл-дәрмені жоқ болар. Balyq jegen toq bolar,
Ál-dármeni joq bolar. Балық өңешінен өткенін жейді. Balyq óńeshinen ótkenin jeıdi. Балық байлығы - етек жеңің кепкенше. Balyq baılyǵy - etek jeńiń kepkenshe. Балық басынан шіриді,
Су басынан бұзылады. Balyq basynan shirıdi,
Sý basynan buzylady. Жар құласа, жайын өледі. Jar qulasa, jaıyn óledi. Жайынның құйрығын жеген жатпас. Jaıynnyń quıryǵyn jegen jatpas. Судағы балықты иеленбе,
Ол әлі сенікі емес. Sýdaǵy balyqty ıelenbe,
Ol áli seniki emes. Балық жеген «су, су» дейді,
Көлік айдаған «шүу, шүу» дейді. Balyq jegen «sý, sý» deıdi,
Kólik aıdaǵan «shúý, shúý» deıdi. Балықта сүт болмайды,
Шабағын теңіз асырайды. Balyqta sút bolmaıdy,
Shabaǵyn teńiz asyraıdy. Балығы болмаған көл құрысын,
Киігі болмаған шөл құрысын. Balyǵy bolmaǵan kól qurysyn,
Kıigi bolmaǵan shól qurysyn. Жандыда балық үлкен,
Жансызда қамыс үлкен. Jandyda balyq úlken,
Jansyzda qamys úlken. Бекіре балық тұмсығы тасқа тимей қайтпайды. Bekire balyq tumsyǵy tasqa tımeı qaıtpaıdy. Балық асқа бата жүрмейді. Balyq asqa bata júrmeıdi. Желбезекке жебе дарыса,
Балық өрге жүзе алмас. Jelbezekke jebe darysa,
Balyq órge júze almas. Шортанның өзі өлсе де, тісі қалады. Shortannyń ózi ólse de, tisi qalady. Балақ түрілмей балық тұтылмас. Balaq túrilmeı balyq tutylmas. Бақа батпағын сағынар. Baqa batpaǵyn saǵynar. Балық - көлге, бақа - шөлге. Balyq - kólge, baqa - shólge. Жайынның аузы кең, арты тар. Jaıynnyń aýzy keń, arty tar. Балықтың өзі суда, көзі қырда. Balyqtyń ózi sýda, kózi qyrda. Құс патшасы - бүркіт,
Аң патшасы - арыстан. Qus patshasy - búrkit,
Ań patshasy - arystan. Құс көк сеңгірге бір қонады. Qus kók seńgirge bir qonady. Құс жеткен жеріне қонады. Qus jetken jerine qonady. Құсы жоққа тұрымтай сұңқармен тең,
Аты жоққа қотыр тай тұлпармен тең. Qusy joqqa turymtaı suńqarmen teń,
Aty joqqa qotyr taı tulparmen teń. Құс қанатымен ұшып, құйрығымен қонады. Qus qanatymen ushyp, quıryǵymen qonady. Құстың алғанынан салғаны қызық. Qustyń alǵanynan salǵany qyzyq. Атқанның құсын жатқан пайдаланар. Atqannyń qusyn jatqan paıdalanar. Ұшар құстың басы ілгері. Ushar qustyń basy ilgeri. Телегейге тел жаңғырық,
Ұшқан құсқа жел жаңғырық. Telegeıge tel jańǵyryq,
Ushqan qusqa jel jańǵyryq. Баба бүркіт барлап ұшады,
Бала бүркіт парлап ұшады. Baba búrkit barlap ushady,
Bala búrkit parlap ushady. Бүркіт қартайғанда тышқан аулайды. Búrkit qartaıǵanda tyshqan aýlaıdy. Ақсұңқардың баласы алдына қоймай ас жемес. Aqsuńqardyń balasy aldyna qoımaı as jemes. Сұңқар қанаты ұшқанда қатаяды. Suńqar qanaty ushqanda qataıady. Аттың бәрі тұлпар емес,
Құстың бәрі сұңқар емес. Attyń bári tulpar emes,
Qustyń bári suńqar emes. Тұлпардан тұяқ қалар,
Сұңқардан қияқ қалар. Tulpardan tuıaq qalar,
Suńqardan qııaq qalar. Қараша үйде сұңқар бар, ораздыға жолығар. Qarasha úıde suńqar bar, orazdyǵa jolyǵar. Қайырсыз сұңқардан қайырлы тұрымтай артық. Qaıyrsyz suńqardan qaıyrly turymtaı artyq. Қара құс басып жейді,
Сұңқар шашып жейді. Qara qus basyp jeıdi,
Suńqar shashyp jeıdi. Бұлбұл құс зымыстан көрмей,
Гүлстанның қадірін білмес. Bulbul qus zymystan kórmeı,
Gúlstannyń qadirin bilmes. Саясы жоқ бұтаққа бұлбұл қонбайды. Saıasy joq butaqqa bulbul qonbaıdy. Бұлбұл болып қырылдағанша,
Шымшық болып шырылда. Bulbul bolyp qyryldaǵansha,
Shymshyq bolyp shyrylda. Балапан басына, тұрымтай тұсына. Balapan basyna, turymtaı tusyna. Аспандағы сұңқардан қолдағы тұрымтай артық. Aspandaǵy suńqardan qoldaǵy turymtaı artyq. Қаз тойғанына семірмейді,
Орғанына семіреді. Qaz toıǵanyna semirmeıdi,
Orǵanyna semiredi. Қаз келсе, жаз келер,
Қарға келсе, қатқақ болар. Qaz kelse, jaz keler,
Qarǵa kelse, qatqaq bolar. Сасқан үйрек артымен сүңгір. Sasqan úırek artymen súńgir. Шабан үйрек бұрын ұшар. Shaban úırek buryn ushar. Қарға қарғаның көзін шұқымайды. Qarǵa qarǵanyń kózin shuqymaıdy. Қарғаның бір көзі оқта, бір көзі боқта. Qarǵanyń bir kózi oqta, bir kózi boqta. Екі қарға таласса, бір құзғынға жем болар. Eki qarǵa talassa, bir quzǵynǵa jem bolar. Сақ қарға сағағынан ілінер. Saq qarǵa saǵaǵynan iliner. Тауық құсқа ұшу жоқ,
Там үйлерге көшу жоқ. Taýyq qusqa ushý joq,
Tam úılerge kóshý joq. Тауықтың түсіне тары кіреді. Taýyqtyń túsine tary kiredi. Тауықтың шақырғанына таң атпайды. Taýyqtyń shaqyrǵanyna tań atpaıdy. Кімнің тарысы піссе, соның тауығы. Kimniń tarysy pisse, sonyń taýyǵy. Мезгілсіз шақырған қораздың
айдарын жұлмақ керек. Mezgilsiz shaqyrǵan qorazdyń
aıdaryn julmaq kerek. Шоқысқыш қоразға шыр бітпес. Shoqysqysh qorazǵa shyr bitpes. Қақылдаған тауық тумай қоймас. Qaqyldaǵan taýyq týmaı qoımas. Тары болса, тауық табылады. Tary bolsa, taýyq tabylady. Табақты үйдің тауығы қос жұмыртқа туады. Tabaqty úıdiń taýyǵy qos jumyrtqa týady. Жапалаққа күннен түн жақсы. Japalaqqa kúnnen tún jaqsy. Жапалақ сипағанмен сұңқар болмас,
Жабыны мақтағанмен тұлпар болмас. Japalaq sıpaǵanmen suńqar bolmas,
Jabyny maqtaǵanmen tulpar bolmas. Жапалақты таспен ұрсаң да, жапалақ өледі,
Тасты жапалақпен ұрсаң да, жапалақ өледі. Japalaqty taspen ursań da, japalaq óledi,
Tasty japalaqpen ursań da, japalaq óledi. Торғай жаңбыр жауса, баласын қорғайды,
Бұршақ жауса, басын қорғайды. Torǵaı jańbyr jaýsa, balasyn qorǵaıdy,
Burshaq jaýsa, basyn qorǵaıdy. Бұтаны паналаған торғай аман қалады. Butany panalaǵan torǵaı aman qalady. Екі тұйғын жабылса қаздың соры. Eki tuıǵyn jabylsa qazdyń sory. Құзғын ас таңдамайды. Quzǵyn as tańdamaıdy. Көкек өз атын өзі шақырады. Kókek óz atyn ózi shaqyrady. Сауысқан шоқыса да тоқ болмайды. Saýysqan shoqysa da toq bolmaıdy. Сауысқан тотықұстың жүрісіне салам деп
Өз жүрісінен айырылыпты. Saýysqan totyqustyń júrisine salam dep
Óz júrisinen aıyrylypty. Бөдененің үйі жоқ,
Қайда барса бытпылдық. Bódeneniń úıi joq,
Qaıda barsa bytpyldyq. Шағала келмей жаз болмас,
Шаңқан келмей боз болмас. Shaǵala kelmeı jaz bolmas,
Shańqan kelmeı boz bolmas. Ителгінің қызығына берілсең,
Қаршығаңды қамшы етерсің. Itelginiń qyzyǵyna berilseń,
Qarshyǵańdy qamshy etersiń. Аспандағы тырнаны ұстаймын деп
Қолыңдағы шымшығыңнан айырылма. Aspandaǵy tyrnany ustaımyn dep
Qolyńdaǵy shymshyǵyńnan aıyrylma. Соқыр тауыққа бәрі бидай. Soqyr taýyqqa bári bıdaı. Құс жаманы - сауысқан,
Ағаш жаманы - азған. Qus jamany - saýysqan,
Aǵash jamany - azǵan. Тұғырына саңғыған сұңқар оңбас,
Үйірінен қаңғыған тұлпар оңбас. Tuǵyryna sańǵyǵan suńqar ońbas,
Úıirinen qańǵyǵan tulpar ońbas. Семірген сайын тауықтың арты бітер. Semirgen saıyn taýyqtyń arty biter. Ұя баспайтын құс оңаша ұшар. Uıa baspaıtyn qus ońasha ushar. Ит иесі үшін жүгіреді,
Құс өзі үшін ұшады. It ıesi úshin júgiredi,
Qus ózi úshin ushady. Қарлығаш - көктем жаршысы. Qarlyǵash - kóktem jarshysy. Аққу жүзсе су сұлу. Aqqý júzse sý sulý. Дауылпаз деген құс болады,
Дауысы жер жарады. Daýylpaz degen qus bolady,
Daýysy jer jarady. Керуеннің түнгі жүрісін бозторғай біледі. Kerýenniń túngi júrisin boztorǵaı biledi. Абайлап ұшпаған құс қанатын қайырады. Abaılap ushpaǵan qus qanatyn qaıyrady. Құстың қайдан екенін сұрама, сайрағанын сұра. Qustyń qaıdan ekenin surama, saıraǵanyn sura. Құста сүт жоқ,
Жылқыда өт жоқ. Qusta sút joq,
Jylqyda ót joq. Аспандағы құсты ұятқа қалдырған - жердегі жем. Aspandaǵy qusty uıatqa qaldyrǵan - jerdegi jem. Ақсұңқардың баласы сарқыт қоймай, жем жемес. Aqsuńqardyń balasy sarqyt qoımaı, jem jemes. Кенді жерде жылан бар,
Шөлді жерде қыран бар. Kendi jerde jylan bar,
Shóldi jerde qyran bar. Қыран қызыл түлкі алса,
Қарға ауыл тазартады. Qyran qyzyl túlki alsa,
Qarǵa aýyl tazartady. Тұйғынның ілуі артық. Tuıǵynnyń ilýi artyq. Бөтен жерде бұлбұлды қарға дейді. Bóten jerde bulbuldy qarǵa deıdi. Бұлбұлға бау жақсы,
Кекілікке тау жақсы. Bulbulǵa baý jaqsy,
Kekilikke taý jaqsy. Гүл ашылмай, бұлбұл сайрамайды. Gúl ashylmaı, bulbul saıramaıdy. Қаз ұшса, көлді үйрек иеленеді. Qaz ushsa, kóldi úırek ıelenedi. Қарашада қаз қайтар. Qarashada qaz qaıtar. Ала қарғада алашағың жүрсін. Ala qarǵada alashaǵyń júrsin. Қарғаның «қарқ» дегені - өзіне сүйеу. Qarǵanyń «qarq» degeni - ózine súıeý. Әтешке шақыр десең,
Таң атсын дейді. Áteshke shaqyr deseń,
Tań atsyn deıdi. Аққудың қасында жапалақ жараспас. Aqqýdyń qasynda japalaq jaraspas. Арық аттың бабын тапсаң - тұлпар,
Күйкентайдың күйін тапсаң - сұңқар. Aryq attyń babyn tapsań - tulpar,
Kúıkentaıdyń kúıin tapsań - suńqar. Тырнадан бастық қойсаң,
Басыңнан қиқу кетпес. Tyrnadan bastyq qoısań,
Basyńnan qıqý ketpes. Жасауылың тырна болса,
Күнің қиқуымен өтер. Jasaýylyń tyrna bolsa,
Kúniń qıqýymen óter. Жарқанатқа жарық қас. Jarqanatqa jaryq qas. Дегелек келсе, жаз болар,
Бала-шаға мәз болар. Degelek kelse, jaz bolar,
Bala-shaǵa máz bolar. Сауысқан бір шоқып, қырық қаранады. Saýysqan bir shoqyp, qyryq qaranady. Қарға қазға еліктеймін деп сирағын сындырыпты. Qarǵa qazǵa elikteımin dep sıraǵyn syndyrypty. Кептер болып тусаң, қарға болып өлме. Kepter bolyp týsań, qarǵa bolyp ólme. Торғай, торғай, тотым бар,
Бір жапырақ етім бар. Torǵaı, torǵaı, totym bar,
Bir japyraq etim bar. Бақа көлін аңсайды,
Бұлдырық шөлін аңсайды. Baqa kólin ańsaıdy,
Buldyryq shólin ańsaıdy. Тұрымтай көз тұндырады,
Қараша қазан қайнатады. Turymtaı kóz tundyrady,
Qarasha qazan qaınatady. Атпа, достым, ұларды,
Бұзба тобын олардың,
Тау бұлбұлы солардың,
Мен жырына құмармын. Atpa, dostym, ulardy,
Buzba tobyn olardyń,
Taý bulbuly solardyń,
Men jyryna qumarmyn. Қарғамен жолдас болсаң, шоқығаның боқ болар,
Бүркітпен жолдас болсаң, тамағың тоқ болар,
Аққумен жолдас болсаң, тәнің пәк болар. Qarǵamen joldas bolsań, shoqyǵanyń boq bolar,
Búrkitpen joldas bolsań, tamaǵyń toq bolar,
Aqqýmen joldas bolsań, tániń pák bolar. Құзғын жемтік көрмесе жүре алмайды. Quzǵyn jemtik kórmese júre almaıdy. Әуедегі тырнадан жердегі торғай артық. Áýedegi tyrnadan jerdegi torǵaı artyq. Мың жабыға - бір тұлпар,
Мың үйрекке - бір сұңқар,
Мың қарғаға - бір кесек. Myń jabyǵa - bir tulpar,
Myń úırekke - bir suńqar,
Myń qarǵaǵa - bir kesek. Таудай толқын басса да,
Суға батпас қасқалдақ,
Қанша боран соқса да,
Қыран ұшар аспандап. Taýdaı tolqyn bassa da,
Sýǵa batpas qasqaldaq,
Qansha boran soqsa da,
Qyran ushar aspandap. Торғайдан қорыққан егін екпейді. Torǵaıdan qoryqqan egin ekpeıdi. Сауысқан сақтығынан өлмейді,
Сұқтығынан өледі. Saýysqan saqtyǵynan ólmeıdi,
Suqtyǵynan óledi. Қаз шөлде жүрсе де, көзі көлде болар. Qaz shólde júrse de, kózi kólde bolar. Тотықұс бойын көріп зорланады,
Аяғын көріп қорланады. Totyqus boıyn kórip zorlanady,
Aıaǵyn kórip qorlanady. Тырна көкте, тұяқ жерде. Tyrna kókte, tuıaq jerde. Жапалақ жамбасына басып жейді,
Аңсұңқар жан-жағына шашып жейді. Japalaq jambasyna basyp jeıdi,
Ańsuńqar jan-jaǵyna shashyp jeıdi. Қарға баласын «аппағым» дер,
Кірпібаласын «жұмсағым» дер. Qarǵa balasyn «appaǵym» der,
Kirpibalasyn «jumsaǵym» der. Жұмыртқа жегенің -
Тауықты құрттым дегенің. Jumyrtqa jegeniń -
Taýyqty qurttym degeniń. Тауық түсінде тары көрсе,
Түлкі түсінде тауық көреді. Taýyq túsinde tary kórse,
Túlki túsinde taýyq kóredi. Тозған қазды топтанған қарға жем етер. Tozǵan qazdy toptanǵan qarǵa jem eter. Қыран қазасы қияда. Qyran qazasy qııada. Әр құстың өз алдына жемі бар,
Әр кісінің өз алдына теңі бар. Ár qustyń óz aldyna jemi bar,
Ár kisiniń óz aldyna teńi bar. Құс төресі - бидайық,
Ит төресі - құмайық. Qus tóresi - bıdaıyq,
It tóresi - qumaıyq. Тозғындаған аққуды шалғындаған қаз алар. Tozǵyndaǵan aqqýdy shalǵyndaǵan qaz alar. Қарға қияға ұя салмайды. Qarǵa qııaǵa uıa salmaıdy. Қыран күнге қараса да, кірпігін қақпайды. Qyran kúnge qarasa da, kirpigin qaqpaıdy. Қиядағыны қыран ғана көреді,
Ұядағыны жылан ғана көреді. Qııadaǵyny qyran ǵana kóredi,
Uıadaǵyny jylan ǵana kóredi. Сұңқар самғауын біледі,
Жапалақ жалбауын біледі. Suńqar samǵaýyn biledi,
Japalaq jalbaýyn biledi. Қыран қартайса, жағалтайға жалтаңдайды. Qyran qartaısa, jaǵaltaıǵa jaltańdaıdy. Соқыр тауыққа бәрі бидай. Soqyr taýyqqa bári bıdaı. Аққу құсқа оқ тисе,
Қашатын суға тигізбес.
Ақсүйекке оқ тисе,
Көршісіне білдірмес. Aqqý qusqa oq tıse,
Qashatyn sýǵa tıgizbes.
Aqsúıekke oq tıse,
Kórshisine bildirmes.
Сол жерге түгін төгеді. Qulan qaıda semirse,
Sol jerge túgin tógedi. Құлан семірген жеріне жынын шашады. Qulan semirgen jerine jynyn shashady. Құлан құдыққа құласа,
Құлағында құрбақа ойнар. Qulan qudyqqa qulasa,
Qulaǵynda qurbaqa oınar. Құланға ерген шиеге аунайды. Qulanǵa ergen shıege aýnaıdy. Құланның қасуына мылтықтың басуы. Qulannyń qasýyna myltyqtyń basýy. Құлан ату менің не теңім, киік атпай,
Киік ату менің не теңім, үйде жатпай. Qulan atý meniń ne teńim, kıik atpaı,
Kıik atý meniń ne teńim, úıde jatpaı. Бір оқты бұлан көтереді,
Екі оқты құлан көтереді. Bir oqty bulan kóteredi,
Eki oqty qulan kóteredi. Қақты жердің қадірін құлан білер,
Орман-тоғай қадірін бұлан білер. Qaqty jerdiń qadirin qulan biler,
Orman-toǵaı qadirin bulan biler. Батпаққа батқан пілді піл ғана шығара алады. Batpaqqa batqan pildi pil ǵana shyǵara alady. Үйірлі құлан айғырсыз болмайды. Úıirli qulan aıǵyrsyz bolmaıdy. Жол тосқан жолбарысқа қазалы құлан тап болар. Jol tosqan jolbarysqa qazaly qulan tap bolar. Есек қодығымен, шеңгел собығымен. Esek qodyǵymen, sheńgel sobyǵymen. Жүгі жеңіл есек жатаған. Júgi jeńil esek jataǵan. Есектің күші адал да, еті арам. Esektiń kúshi adal da, eti aram. Есекті қанша ұрсаң да, ат болмас. Esekti qansha ursań da, at bolmas. Қарға мақтанып сұңқар болмас,
Есек мақтанып тұлпар болмас. Qarǵa maqtanyp suńqar bolmas,
Esek maqtanyp tulpar bolmas. Есек мінген еңбегін мінер. Esek mingen eńbegin miner. Есек барға саналса да, малға саналмайды. Esek barǵa sanalsa da, malǵa sanalmaıdy. Есек семірсе, иесін тебер. Esek semirse, ıesin teber. Ат айлығын ойлайды,
Түйе жылдығын ойлайды,
Есек аяғының астын ойлайды. At aılyǵyn oılaıdy,
Túıe jyldyǵyn oılaıdy,
Esek aıaǵynyń astyn oılaıdy. Есек шарап ішсе,
Ер-тоқымын сыйға беріп,
Өзі жауыр болар. Esek sharap ishse,
Er-toqymyn syıǵa berip,
Ózi jaýyr bolar. Ауыл толы есектен арық та болса ат жақсы. Aýyl toly esekten aryq ta bolsa at jaqsy. Есекке үкі тақпайды. Esekke úki taqpaıdy. Есекке күміс ер жараспас. Esekke kúmis er jaraspas. Есегіне қарай тұсауы. Esegine qaraı tusaýy. Есекке ерген күлге аунар. Esekke ergen kúlge aýnar. Есекті отқа айдасаң, боққа қашар. Esekti otqa aıdasań, boqqa qashar. Есек жорға қатқақта,
Сыры мәлім батпақта. Esek jorǵa qatqaqta,
Syry málim batpaqta. Есектің түбіне «пия, пия» жетер. Esektiń túbine «pııa, pııa» jeter. Есекке үкі таққандай,
Итке жабу жапқандай. Esekke úki taqqandaı,
Itke jabý japqandaı. Есек құлағының ұзындығына мақтанар,
Есалаң жүзінің қызылдығына мақтанар. Esek qulaǵynyń uzyndyǵyna maqtanar,
Esalań júziniń qyzyldyǵyna maqtanar. Есек өзін атқа балайды да,
«Әттең» деп құлағына қарайды. Esek ózin atqa balaıdy da,
«Átteń» dep qulaǵyna qaraıdy. Ергежейліге есектен биік көлік жоқ. Ergejeılige esekten bıik kólik joq. Иесіз есекті бөрі жейді. Iesiz esekti bóri jeıdi. Өзім есек бола тұрып түйені жетектедім. Ózim esek bola turyp túıeni jetektedim. Ер-тұрманы алтын болса да,
Есектің есек аты қалмайды. Er-turmany altyn bolsa da,
Esektiń esek aty qalmaıdy. Тұлпарды алтын тағамен тағаласа,
Есек емексіп аяғын көтереді. Tulpardy altyn taǵamen taǵalasa,
Esek emeksip aıaǵyn kóteredi. Есекті сипасаң, түзге қарай аңырайды. Esekti sıpasań, túzge qaraı ańyraıdy. Ақымаққа жалмаң қылма, малы бар деп,
Есекті тұлпар деме, жалы бар деп. Aqymaqqa jalmań qylma, maly bar dep,
Esekti tulpar deme, jaly bar dep. Түйе сілкінсе, бір есекке жүк қалар. Túıe silkinse, bir esekke júk qalar. Есекті жүгендегенмен жылқы болмас. Esekti júgendegenmen jylqy bolmas. Түйе терісі есекке жүк. Túıe terisi esekke júk. Шаршап жүріп мінген есек аттай болар. Sharshap júrip mingen esek attaı bolar. Жығылғанға есек тұяғын төсейді. Jyǵylǵanǵa esek tuıaǵyn tóseıdi. Есек есекті несиеге қасиды. Esek esekti nesıege qasıdy. Бір есек қырың түйені жетелеп,
жолдан шығарып әкетеді. Bir esek qyryń túıeni jetelep,
joldan shyǵaryp áketedi. Залым есек көпір үстінде қитығады. Zalym esek kópir ústinde qıtyǵady. Естімеген елде көп,
Есек мінген сарт та көп. Estimegen elde kóp,
Esek mingen sart ta kóp. Алтын артқан жаман есек те
«Жаппарқұл» мырза атанар. Altyn artqan jaman esek te
«Japparqul» myrza atanar. Арыстан Айға шауып мерт болған. Arystan Aıǵa shaýyp mert bolǵan. Арыстанның ойынынан түлкінің мойыны үзіледі. Arystannyń oıynynan túlkiniń moıyny úziledi. Қасқырдан сая іздегенше, арыстаннан пана ізде. Qasqyrdan saıa izdegenshe, arystannan pana izde. Өлі арыстаннан тірі мысық. Óli arystannan tiri mysyq. Таутанын тастап барыс ат,
Жаға болар ішікке. Taýtanyn tastap barys at,
Jaǵa bolar ishikke. Алма апаннан аланды,
Таутан ұрар балаңды. Alma apannan alandy,
Taýtan urar balańdy. Қорқау қасқырға жем болғанша,
Арыстанға жем бол. Qorqaý qasqyrǵa jem bolǵansha,
Arystanǵa jem bol. Ақырғанның бәрі арыстан емес. Aqyrǵannyń bári arystan emes. Ұйқы арыстанды да жығады. Uıqy arystandy da jyǵady. Арыстанда бір жігіттің күші,
Қырық жігіттің жүрегі бар. Arystanda bir jigittiń kúshi,
Qyryq jigittiń júregi bar. Арыстан қартайса, тышқанның інін аңдыр. Arystan qartaısa, tyshqannyń inin ańdyr. Жолбарыста бір жігіттің жүрегі,
қырық жігіттің күші бар. Jolbarysta bir jigittiń júregi,
qyryq jigittiń kúshi bar. «Бақ» десең де, «шақ» десең де жейді арыстан. «Baq» deseń de, «shaq» deseń de jeıdi arystan. Кірекейді өлтірме,
Қонжығы қор болмасын. Kirekeıdi óltirme,
Qonjyǵy qor bolmasyn. Арыстанға түлкі айласы жараспас. Arystanǵa túlki aılasy jaraspas. Арыстан мінсең, қылышыңды қамшы қыл. Arystan minseń, qylyshyńdy qamshy qyl. Бөрі - бақауыл, түлкі - жасауыл. Bóri - baqaýyl, túlki - jasaýyl. Бөрінің аузы жесе де қан, жемесе де қан. Bóriniń aýzy jese de qan, jemese de qan. Бөрі азығы мен ұры азығы жолда. Bóri azyǵy men ury azyǵy jolda. Бөрі көмеді, түлкі ашады, Bóri kómedi, túlki ashady, Бөрі көрісін талайды. Bóri kórisin talaıdy. Бөрі арығын білдірмес,
Итке сыртын қампайтар. Bóri aryǵyn bildirmes,
Itke syrtyn qampaıtar. Бөрі баласын асырағанмен ит болмас. Bóri balasyn asyraǵanmen ıt bolmas. Бөрік тастап бөріден құтыла алмассың. Bórik tastap bóriden qutyla almassyń. Орман бөрісіз болмас. Orman bórisiz bolmas. Жау жағадан алғанда,
Бөрі етектен алады. Jaý jaǵadan alǵanda,
Bóri etekten alady. Өлі бөріні ит аттамас. Óli bórini ıt attamas. Иттің ұлығанын бөрі естімес. Ittiń ulyǵanyn bóri estimes. Қасқыр - ауыз, түлкі - құйрық. Qasqyr - aýyz, túlki - quıryq. Қасқыр қартайса да, қойға әлі келеді. Qasqyr qartaısa da, qoıǵa áli keledi. Қасқырдан қайрат кетсе,
Ешкіні «апа», текені «жезде» дейді. Qasqyrdan qaırat ketse,
Eshkini «apa», tekeni «jezde» deıdi. Қасқыр қарызын терісімен өтейді. Qasqyr qaryzyn terisimen óteıdi. Қасқыр айдағанға көнбес,
Шошқа байлағанға көнбес. Qasqyr aıdaǵanǵa kónbes,
Shoshqa baılaǵanǵa kónbes. Қасқырдың ойлағаны - арамдық,
Қойдың ойлағаны - амандық. Qasqyrdyń oılaǵany - aramdyq,
Qoıdyń oılaǵany - amandyq. Қасқыр да қастық қылмайды жолдасына. Qasqyr da qastyq qylmaıdy joldasyna. Қасқырдың күшігін қанша асырасаң да,
Тоғайға қарап ұлуын қоймайды. Qasqyrdyń kúshigin qansha asyrasań da,
Toǵaıǵa qarap ulýyn qoımaıdy. Кәрі қасқыр қақпанға түспейді. Kári qasqyr qaqpanǵa túspeıdi. Кедей мен бай жолдас болмас,
Қасқыр мен қой жолдас болмас. Kedeı men baı joldas bolmas,
Qasqyr men qoı joldas bolmas. Қой терісін жамылған бөрі. Qoı terisin jamylǵan bóri. Бөлтірігін алма шуланның,
Шұрқан салар қораңа. Bóltirigin alma shýlannyń,
Shurqan salar qorańa. Қасқыр ұлып ұяласын шақырады. Qasqyr ulyp uıalasyn shaqyrady. Айтақтай-айтақтай, қасқырдан да ұят болды. Aıtaqtaı-aıtaqtaı, qasqyrdan da uıat boldy. Қасқыр тойғанына емес, қырғанына мәз. Qasqyr toıǵanyna emes, qyrǵanyna máz. Иттің иесі болса, бөрінің тәңірі бар. Ittiń ıesi bolsa, bóriniń táńiri bar. Қасқырдың жылағаны
Құдайдың құлағына жетпейді. Qasqyrdyń jylaǵany
Qudaıdyń qulaǵyna jetpeıdi. Қасқырлар ұлысып табысады. Qasqyrlar ulysyp tabysady. Мықты қасқыр
Тай, құнанға шабады.
Мықыр қасқыр
Қозы, лақты қағады. Myqty qasqyr
Taı, qunanǵa shabady.
Myqyr qasqyr
Qozy, laqty qaǵady. Бір түлкі жеті бөріні алдайды. Bir túlki jeti bórini aldaıdy. Түлкіні түн асырайды. Túlkini tún asyraıdy. Түлкінің қызылдығы - өзінің соры. Túlkiniń qyzyldyǵy - óziniń sory. Түлкінің өз терісі өзіне жау. Túlkiniń óz terisi ózine jaý. Түлкі терісінен жазады,
Бай малынан жазады. Túlki terisinen jazady,
Baı malynan jazady. Әр таудың түлкісін өз қыраны алады. Ár taýdyń túlkisin óz qyrany alady. Түлкі бөрінің тілегін тілейді. Túlki bóriniń tilegin tileıdi. Түлкі жатарында жер таңдамайды. Túlki jatarynda jer tańdamaıdy. Түлкінің түсіне тауық кіреді. Túlkiniń túsine taýyq kiredi. Айлалы түлкі алдырмас. Aılaly túlki aldyrmas. Ит жүйрігін түлкі сүймес. It júırigin túlki súımes. Ит алған түлкіде сын болмас. It alǵan túlkide syn bolmas. Арыстандай әлің болса,
Түлкідей айлаң болсын. Arystandaı áliń bolsa,
Túlkideı aılań bolsyn. Қарғаның құдасы көп,
Түлкінің жолдасы көп. Qarǵanyń qudasy kóp,
Túlkiniń joldasy kóp. Көп жорытқан түлкі терісін алдырар. Kóp jorytqan túlki terisin aldyrar. Арыстан болсаң жау үшін,
Түлкідей болсын әдісің. Arystan bolsań jaý úshin,
Túlkideı bolsyn ádisiń. Түлкіні құрылған қақпан ұстамайды,
Құруын тапқан ұстайды. Túlkini qurylǵan qaqpan ustamaıdy,
Qurýyn tapqan ustaıdy. Түлкі өз құйрығын куәлікке тартады. Túlki óz quıryǵyn kýálikke tartady. Тазыдан қашқан түлкі қақпанға тап болады. Tazydan qashqan túlki qaqpanǵa tap bolady. Түлкінің ақыр тоқтайтыны -
Ішік сататын дүкен. Túlkiniń aqyr toqtaıtyny -
Ishik satatyn dúken. Түлкі түгінен жазады. Túlki túginen jazady. Алпыс қарсақ ат болмас. Alpys qarsaq at bolmas. Борсық ұрған сайын семіреді. Borsyq urǵan saıyn semiredi. Борсықты ұр тұмсықтан,
Тез өледі шымшықтан. Borsyqty ur tumsyqtan,
Tez óledi shymshyqtan. Дәндеген қарсақ құлағымен ін қазады. Dándegen qarsaq qulaǵymen in qazady. Тышқанның тәңірі - мысық. Tyshqannyń táńiri - mysyq. Мысық жоқта тышқан төбеге шығады. Mysyq joqta tyshqan tóbege shyǵady. Мысыққа ойын керек, тышқанға өлім керек. Mysyqqa oıyn kerek, tyshqanǵa ólim kerek. Өлейін деген тышқан
мысықтың құйрығымен ойнайды. Óleıin degen tyshqan
mysyqtyń quıryǵymen oınaıdy. Мысық та жолбарысша қуанады. Mysyq ta jolbaryssha qýanady. Сүтке тойғыз мырсынды,
Соқыры болар мыршымды. Sútke toıǵyz myrsyndy,
Soqyry bolar myrshymdy. Мысықтың мәулені мияулап туады. Mysyqtyń máýleni mııaýlap týady. Жанынан безген мысық
Жолбарыстың көзін тырнайды. Janynan bezgen mysyq
Jolbarystyń kózin tyrnaıdy. Тышқанның да сауыры бар. Tyshqannyń da saýyry bar. Тышқан ініне кіре алмай жүріп,
Құйрығына қалжауыр байлар. Tyshqan inine kire almaı júrip,
Quıryǵyna qaljaýyr baılar. Тышқан көтін көріп жаралы болыпты. Tyshqan kótin kórip jaraly bolypty. Екі тышқан бір байдың жұртына таласыпты. Eki tyshqan bir baıdyń jurtyna talasypty. Көп суыр ін қазбас, ін қазса, кең қазбас. Kóp sýyr in qazbas, in qazsa, keń qazbas. Өрмекшіге қыл қуат. Órmekshige qyl qýat. Өрмекшінің торы - шыбынның соры. Órmekshiniń tory - shybynnyń sory. Жылан иреңдеп жүреді, сүйрендеп күледі. Jylan ıreńdep júredi, súırendep kúledi. Жыланның сырты жылтыр, іші у. Jylannyń syrty jyltyr, ishi ý. Жылан иір-иір жүрсе де,
Ініне түзу кіреді. Jylan ıir-ıir júrse de,
Inine túzý kiredi. Жыланның аузы жесе, құйрығы семіреді. Jylannyń aýzy jese, quıryǵy semiredi. Жыланды өлтіргеннің сауабы бар. Jylandy óltirgenniń saýaby bar. Қазына бар жерде жылан бар. Qazyna bar jerde jylan bar. Жыланның сүймес асы інінің аузынан шығар. Jylannyń súımes asy ininiń aýzynan shyǵar. Жұмыртқадан қыран да, жылан да шығады. Jumyrtqadan qyran da, jylan da shyǵady. Жыланның басына ақ құйып шығарады. Jylannyń basyna aq quıyp shyǵarady. Жыланға түк біткен сайын қалтырауық. Jylanǵa túk bitken saıyn qaltyraýyq. Жылан өз бойына қарамай,
Түйе мойнын иір дейді. Jylan óz boıyna qaramaı,
Túıe moınyn ıir deıdi. Жыланның үш кессе де,
кесірткедей қауқары бар. Jylannyń úsh kesse de,
kesirtkedeı qaýqary bar. Көп жүрген жылан аяғын көрсетер. Kóp júrgen jylan aıaǵyn kórseter. Жатқан жыланның құйрығын баспа. Jatqan jylannyń quıryǵyn baspa. Биік таудың басына
Қиялап ұшып қыран да шығады,
Жер бауырлап, жылжып,
Жылан да шығады. Bıik taýdyń basyna
Qııalap ushyp qyran da shyǵady,
Jer baýyrlap, jyljyp,
Jylan da shyǵady. Жылы-жылы сөйлесең, жылан інінен шығады. Jyly-jyly sóıleseń, jylan ininen shyǵady. Жыланның іні тік. Jylannyń ini tik. Улы жыланның терісі жұмсақ. Ýly jylannyń terisi jumsaq. Жылан терісін тастаса да жылан. Jylan terisin tastasa da jylan. Жылан жалбыздан қашар. Jylan jalbyzdan qashar. Іштен шыққан жыланның
Ирендеуінің жақсысы-ай. Ishten shyqqan jylannyń
Irendeýiniń jaqsysy-aı. Ордалы жыланмен ойнама. Ordaly jylanmen oınama. Жылқының жауы - бөгелек,
Жыланның жауы - дегелек. Jylqynyń jaýy - bógelek,
Jylannyń jaýy - degelek. Шошқаға ерген балшыққа аунар. Shoshqaǵa ergen balshyqqa aýnar. Ит үрген жерде ауыл бар. It úrgen jerde aýyl bar. Шошқа өліп жатса да, «қорқ» етуін қоймас. Shoshqa ólip jatsa da, «qorq» etýin qoımas. Тауына қарай тоғайы,
Шошқасына қарай торайы. Taýyna qaraı toǵaıy,
Shoshqasyna qaraı toraıy. Ит жоқ жерде шошқа үреді. It joq jerde shoshqa úredi. Ит аулақта доңыз төбеге шығады. It aýlaqta dońyz tóbege shyǵady. Доңызға таяқ қана өтер. Dońyzǵa taıaq qana óter. Қараңғы үйде қабан күркірейді. Qarańǵy úıde qaban kúrkireıdi. Аюдың үңгірі өзіне лайық. Aıýdyń úńgiri ózine laıyq. Аюдың қасында шошқа жіптіктей. Aıýdyń qasynda shoshqa jiptikteı. Ит - ырыс. It - yrys. Ит - адамның құлағы. It - adamnyń qulaǵy. Ит - опа, қатын - жапа. It - opa, qatyn - japa. Ит ұяласын аңсайды. It uıalasyn ańsaıdy. Ит ұяласынан қорықпайды. It uıalasynan qoryqpaıdy. Ит те бойдағында керіледі. It te boıdaǵynda keriledi. Ит тұмсығы жерде жатпас. It tumsyǵy jerde jatpas. Ит төлеуі - бір күшік. It tóleýi - bir kúshik. Ит үреді, керуен көшеді. It úredi, kerýen kóshedi. Ит жеген ішінен таусылар. It jegen ishinen taýsylar. Ит арық болса - ауылдың намысы. It aryq bolsa - aýyldyń namysy. Ит күшігін ырылдап сүйеді. It kúshigin yryldap súıedi. Ит иттігін істемесе, іші ауырады. It ıttigin istemese, ishi aýyrady. Ит жеңгенін талайды. It jeńgenin talaıdy. Ит итті жұмсайды,
Ит құйрығын жұмсайды. It ıtti jumsaıdy,
It quıryǵyn jumsaıdy. Ит не жесе, соны құсады. It ne jese, sony qusady. Ит мініп, ирек қамшылап. It minip, ırek qamshylap. Ит баласы - сүйгінші,
Тұра бара құсқыншы. It balasy - súıginshi,
Tura bara qusqynshy. Ит арбаның астында жатып «сүйредім» дер. It arbanyń astynda jatyp «súıredim» der. Ит құтырса, иесін қабар,
Торғай құтырса, бүркітке шабар. It qutyrsa, ıesin qabar,
Torǵaı qutyrsa, búrkitke shabar. Ит бір сүрінсе, қырық сүрінеді. It bir súrinse, qyryq súrinedi. Ит иттігін істемей қоймайды. It ıttigin istemeı qoımaıdy. Ит итке жерошақта жолығады,
Қу қуға намаздігер - намазшамда жолығады. It ıtke jeroshaqta jolyǵady,
Qý qýǵa namazdiger - namazshamda jolyǵady. Ит итаяғын жаламай тойынбайды. It ıtaıaǵyn jalamaı toıynbaıdy. Ит аузына түскен соқта жаншылмай қалмайды. It aýzyna túsken soqta janshylmaı qalmaıdy. Ит қорыған жерге өш. It qoryǵan jerge ósh. Ит атасын танымас. It atasyn tanymas. Иттің атасы жоқ. Ittiń atasy joq. Ауыл итінің достығы сүйек тастағанша. Aýyl ıtiniń dostyǵy súıek tastaǵansha. Ит те киімге қарап үреді. It te kıimge qarap úredi. Ит иесіне үрмес. It ıesine úrmes. Иттің бәрі тазы емес,
Еттің бәрі қазы емес. Ittiń bári tazy emes,
Ettiń bári qazy emes. Иттің ырылдасқаны - амандасқаны. Ittiń yryldasqany - amandasqany. Иттің ішіне сары май жақпас. Ittiń ishine sary maı jaqpas. Итке тұмар жараспас. Itke tumar jaraspas. Итке артқан қос далада қалады. Itke artqan qos dalada qalady. Итке берсең асыңды,
Иттер тартар басыңды. Itke berseń asyńdy,
Itter tartar basyńdy. Итті «күшім-күшім» десең, аузыңды жалар. Itti «kúshim-kúshim» deseń, aýzyńdy jalar. Итті иесімен қина. Itti ıesimen qına. Итті күшігінде үйрет. Itti kúshiginde úıret. Итпен құда болсаң, боқпен той жасарсық. Itpen quda bolsań, boqpen toı jasarsyq. Иттің боқ жемесе басы ауырады. Ittiń boq jemese basy aýyrady. Иттің боғы дәрі болса, дарияға тышады. Ittiń boǵy dári bolsa, darııaǵa tyshady. Иттің мойынына алтын қарғы тақсаң да,
Боқ жеуін қоймас. Ittiń moıynyna altyn qarǵy taqsań da,
Boq jeýin qoımas. Иттен өзге бұралқы. Itten ózge buralqy. Иттің табаны қышыса, керуенге ереді. Ittiń tabany qyshysa, kerýenge eredi. Иттің басын алтын табаққа салсаң,
Шоршып түседі. Ittiń basyn altyn tabaqqa salsań,
Shorshyp túsedi. Қорыққан ит үш күн үреді. Qoryqqan ıt úsh kún úredi. Бұралқы ит үріп жағады. Buralqy ıt úrip jaǵady. Жетелеген ит аңға жарамас. Jetelegen ıt ańǵa jaramas. Жетелеген төбет қораға үрмес. Jetelegen tóbet qoraǵa úrmes. Үре білмеген ит үйіне ұры келтірер. Úre bilmegen ıt úıine ury keltirer. Ақсақ ит айға қарап үреді. Aqsaq ıt aıǵa qarap úredi. Оңбағанның иті ұры кеткен соң үреді. Ońbaǵannyń ıti ury ketken soń úredi. Алжыған төбет айға қарап үреді. Aljyǵan tóbet aıǵa qarap úredi. Бір ит көріп үреді,
Бір ит еріп үреді. Bir ıt kórip úredi,
Bir ıt erip úredi. Үрген ит кісі қаппас. Úrgen ıt kisi qappas. Қабаған ит қайыр байлайды. Qabaǵan ıt qaıyr baılaıdy. Кішкене ит қартайғанша күшік. Kishkene ıt qartaıǵansha kúshik. Үндемеген ит қабар. Úndemegen ıt qabar. «Кет!» десе, ит те кетеді. «Ket!» dese, ıt te ketedi. Аш иттің артын сұқ ит жалайды. Ash ıttiń artyn suq ıt jalaıdy. Жеңген ит желкесінен. Jeńgen ıt jelkesinen. Тауындағы түлкіні табындағы тазы алар. Taýyndaǵy túlkini tabyndaǵy tazy alar. Ел жатпай ит тынбас. El jatpaı ıt tynbas. Жақсы ит - иесінің көзі, құлағы. Jaqsy ıt - ıesiniń kózi, qulaǵy. Жаман иттің атын «Бөрібасар» қояды. Jaman ıttiń atyn «Bóribasar» qoıady. Ауылы жақын ит қасқырдан қорықпас. Aýyly jaqyn ıt qasqyrdan qoryqpas. Ақ ит, қара ит, бәрі бір ит. Aq ıt, qara ıt, bári bir ıt. Жақсы ит өлімтігін көрсетпейді. Jaqsy ıt ólimtigin kórsetpeıdi. Ауыл итінің құйрығы қайқы. Aýyl ıtiniń quıryǵy qaıqy. Солақайға сорпа жоқ,
Соқыр итке боқ та жоқ. Solaqaıǵa sorpa joq,
Soqyr ıtke boq ta joq. Көп жорытқан ит күшәлаға жолығар. Kóp jorytqan ıt kúshálaǵa jolyǵar. Итаяғын ит екеш ит те қорғайды. Itaıaǵyn ıt ekesh ıt te qorǵaıdy. Қыры кеткеннің иті қырын жүгіреді. Qyry ketkenniń ıti qyryn júgiredi. Алтын қарғы ит мойнында да жүреді. Altyn qarǵy ıt moınynda da júredi. Иттің де тәңірі бар. Ittiń de táńiri bar. Жас қаншықтың көзі сау. Jas qanshyqtyń kózi saý. Ит иесіне тартады,
Түйекеш түйесіне тартады. It ıesine tartady,
Túıekesh túıesine tartady. Ит ұяласын таламайды. It uıalasyn talamaıdy. Иттің құлы - итбақай. Ittiń quly - ıtbaqaı. Иттің шені - қарғыбауы. Ittiń sheni - qarǵybaýy. Үрген иттен қорықпа,
Ол қабам деп хабар бергені.
Үрмеген иттен қорық,
Ол білдірмей қабам дегені. Úrgen ıtten qoryqpa,
Ol qabam dep habar bergeni.
Úrmegen ıtten qoryq,
Ol bildirmeı qabam degeni. Ит жеті қазынаның бірі. It jeti qazynanyń biri. Қартайған ит жатып үреді. Qartaıǵan ıt jatyp úredi. Жетелеген ит сақ болмайды. Jetelegen ıt saq bolmaıdy. Ит міндетін үрумен өтейді. It mindetin úrýmen óteıdi. Төренің иті төрде үреді. Tóreniń ıti tórde úredi. Үре білмеген ит үйге қонақ келтіреді. Úre bilmegen ıt úıge qonaq keltiredi. Күшігінде таланған ит оңбас. Kúshiginde talanǵan ıt ońbas. Ұялы күшіктей. Uıaly kúshikteı. Көк ит көп итті жеңбес. Kók ıt kóp ıtti jeńbes. Бұйдалаған нар тайлақтай,
Жетелеген тазы мойнақтай. Buıdalaǵan nar taılaqtaı,
Jetelegen tazy moınaqtaı. Қызыл ит қысырамайды. Qyzyl ıt qysyramaıdy. Ит сүйекке қақалмас. It súıekke qaqalmas. Ит жатқан жерде сүйек қалмас. It jatqan jerde súıek qalmas. Жақсы ит - малға серік. Jaqsy ıt - malǵa serik. Иттің құйрығын тартсаң, орнына барады. Ittiń quıryǵyn tartsań, ornyna barady. Ет артқан түйеге ит ереді. Et artqan túıege ıt eredi. Жүгірген ит мал санатпайды. Júgirgen ıt mal sanatpaıdy. Итке мылтық не керек? Itke myltyq ne kerek? Құрсағы жібіген ит жатпас. Qursaǵy jibigen ıt jatpas. Аш ит тапқанын асай береді:
Иесінің түйесі ме,
Тажалдың иесі ме, бәрі бір. Ash ıt tapqanyn asaı beredi:
Iesiniń túıesi me,
Tajaldyń ıesi me, bári bir. Қырда қасқыр ұлыса,
Үйдегі иттің бауыры сыздайды. Qyrda qasqyr ulysa,
Úıdegi ıttiń baýyry syzdaıdy. Өзім асыраған күшігім өзімді қапты. Ózim asyraǵan kúshigim ózimdi qapty. Ауылға жақындағанда ит озады. Aýylǵa jaqyndaǵanda ıt ozady. Ақсақ ит сау иттен сауға сұрайды. Aqsaq ıt saý ıtten saýǵa suraıdy. Еңбексіз ит жер,
Бейнетсіз бит жер. Eńbeksiz ıt jer,
Beınetsiz bıt jer. Майлаған қайысқа ит өш. Maılaǵan qaıysqa ıt ósh. Ілгері басқанның иті оттайды. Ilgeri basqannyń ıti ottaıdy. Сары майдан дәметкен итің құрысын. Sary maıdan dámetken ıtiń qurysyn. Нәжісті доңыз, сүйекті ит жинайды. Nájisti dońyz, súıekti ıt jınaıdy. Иттің жатқан жері - төсегі. Ittiń jatqan jeri - tósegi. Бәрі жеген бөксемді иттен неге аяйын. Bári jegen bóksemdi ıtten nege aıaıyn. Құр сүйекті ит те қаузамайды. Qur súıekti ıt te qaýzamaıdy. Қойға қасқыр шапса, ит семірер. Qoıǵa qasqyr shapsa, ıt semirer. Елсізде ит те жолдас. Elsizde ıt te joldas. Өз көшесінде ит те жолбарыс. Óz kóshesinde ıt te jolbarys. Күшігі жоқ ит жүгірмес. Kúshigi joq ıt júgirmes. Сүйекпен ұрған ит қыңсыламайды. Súıekpen urǵan ıt qyńsylamaıdy. Қорасында қойы жоқтың итінің сағын қара. Qorasynda qoıy joqtyń ıtiniń saǵyn qara. Жарамсақтанған ит жатқанша таяқ жейді. Jaramsaqtanǵan ıt jatqansha taıaq jeıdi. Күніне жүз түлкі алса да,
Тазының ит аты қалмайды. Kúnine júz túlki alsa da,
Tazynyń ıt aty qalmaıdy. Ауыл иті ала болса да,
Бөрі келгенде бірігеді. Aýyl ıti ala bolsa da,
Bóri kelgende birigedi. Ауыл-үйді бала мен ит араздастырады. Aýyl-úıdi bala men ıt arazdastyrady. Итті Құдай иесімен қинасын. Itti Qudaı ıesimen qınasyn. Итке маржан не керек? Itke marjan ne kerek? Ит ашуын тырнаумен алады. It ashýyn tyrnaýmen alady. Қазаннан қақпақ кетсе,
Иттен ұят кетеді. Qazannan qaqpaq ketse,
Itten uıat ketedi. Иттің күні үрумен өтеді. Ittiń kúni úrýmen ótedi. Ит жегенше иесі жесін. It jegenshe ıesi jesin. Қанден ит қартайса да, шәуілдеуін қоймайды. Qanden ıt qartaısa da, sháýildeýin qoımaıdy. Құс қарайды құрымға,
Ит қарайды жұрымға. Qus qaraıdy qurymǵa,
It qaraıdy jurymǵa. Итке сүйек тастасаң қаппайды. Itke súıek tastasań qappaıdy. Иесі баққан ит семіз. Iesi baqqan ıt semiz. Иттің құтырғаны - өлгені. Ittiń qutyrǵany - ólgeni. Қырдағы қырғауылды қырамын деп,
Үйдегі тазыңнан айырылып қалма. Qyrdaǵy qyrǵaýyldy qyramyn dep,
Úıdegi tazyńnan aıyrylyp qalma. Иттің бажасы көп, құдасы жоқ. Ittiń bajasy kóp, qudasy joq. Ит жүрсе, сүйек табады. It júrse, súıek tabady. Далада бөрі ұлыса,
Үйдегі иттің іші ашиды. Dalada bóri ulysa,
Úıdegi ıttiń ishi ashıdy. Көпке күлкі керек,
Тазыға түлкі керек. Kópke kúlki kerek,
Tazyǵa túlki kerek. Айыр етекті шапандыға ит өш. Aıyr etekti shapandyǵa ıt ósh. Қасқыр қорыққан төбеттен қаншық қорықпайды. Qasqyr qoryqqan tóbetten qanshyq qoryqpaıdy. Ұры ит тойса да, тіміскілеуін қоймайды. Ury ıt toısa da, timiskileýin qoımaıdy. «Кел, кел» көп болса, ит те салауатты. «Kel, kel» kóp bolsa, ıt te salaýatty. Ит тойған жеріне. It toıǵan jerine. Ит тобын арыстан бастаса,
Барлық ит арыстан болады,
Арыстан тобын ит бастаса,
Барлық арыстан ит болады. It tobyn arystan bastasa,
Barlyq ıt arystan bolady,
Arystan tobyn ıt bastasa,
Barlyq arystan ıt bolady. Ит басына іркіт төгілген. It basyna irkit tógilgen. Сүйреп қосқан тазы түлкі алмайды. Súırep qosqan tazy túlki almaıdy. Иттің құсығы өзіне тәтті. Ittiń qusyǵy ózine tátti. Боқ жемес ит болмайды. Boq jemes ıt bolmaıdy. Қасқырлы жердің иті айтақшыл. Qasqyrly jerdiń ıti aıtaqshyl. Қартайған ит шүкісін шығарып өледі. Qartaıǵan ıt shúkisin shyǵaryp óledi. Қанден иттің қартайғаны білінбес. Qanden ıttiń qartaıǵany bilinbes. Шолақ иттің арыны қатты. Sholaq ıttiń aryny qatty. Күшік өсіп, ит болады.
Сірке өсіп, бит болады. Kúshik ósip, ıt bolady.
Sirke ósip, bıt bolady. Ит айдауға көнбейді,
Шошқа байлауға көнбейді. It aıdaýǵa kónbeıdi,
Shoshqa baılaýǵa kónbeıdi. Ит сүйекті көтіне қарап жұтады. It súıekti kótine qarap jutady. Ерке ит ауыз жалайды. Erke ıt aýyz jalaıdy. Ит иесін қаппайды. It ıesin qappaıdy. Таутекенің тауға шықпаса, тұяғы қышиды. Taýtekeniń taýǵa shyqpasa, tuıaǵy qyshıdy. Бір киікті бір тау аш қылмайды. Bir kıikti bir taý ash qylmaıdy. Киікті көрінбеген атады, не ерінбеген атады. Kıikti kórinbegen atady, ne erinbegen atady. Балалы марал маңырайды,
Баласыз марал зарлайды. Balaly maral mańyraıdy,
Balasyz maral zarlaıdy. Әр таудың шүйгінін аңсаған бұғы аштан өледі. Ár taýdyń shúıginin ańsaǵan buǵy ashtan óledi. Тауда жүрген киіктің көзінен өзге айыбы жоқ. Taýda júrgen kıiktiń kózinen ózge aıyby joq. Бір тауда бір киік. Bir taýda bir kıik. Балалы арқар баурайды,
Баласыз арқар маңырайды. Balaly arqar baýraıdy,
Balasyz arqar mańyraıdy. Бір жылға қоян терісі де шыдаған. Bir jylǵa qoıan terisi de shydaǵan. Қоян көлеңкесінен қорқады. Qoıan kóleńkesinen qorqady. Қоянның қарасын көріп, қалжасынан түңіл. Qoıannyń qarasyn kórip, qaljasynan túńil. Қашқан қоян жатқан қоянды ала кетеді. Qashqan qoıan jatqan qoıandy ala ketedi. Көкпар тартқандікі, қоян қаққандікі. Kókpar tartqandiki, qoıan qaqqandiki. Қасқыр жүйрік - жылыс жоқ,
Түлкі жүйрік - дыбыс жоқ,
Қоян жүйрік - тыныш жоқ. Qasqyr júırik - jylys joq,
Túlki júırik - dybys joq,
Qoıan júırik - tynysh joq. Ай жарық, қоян арық. Aı jaryq, qoıan aryq. Ата білсең, ақ қоян,
Сата білсең, сақтиян. Ata bilseń, aq qoıan,
Sata bilseń, saqtııan. Қашайын деп тұрған қоянға «тәйт» десе не жорық. Qashaıyn dep turǵan qoıanǵa «táıt» dese ne joryq. Үйге дәуіт кірсе, құт кіреді. Úıge dáýit kirse, qut kiredi. Көлбақаға күнде той. Kólbaqaǵa kúnde toı. Балықтың жаны суда. Balyqtyń jany sýda. Балық жоқта бақа да балық. Balyq joqta baqa da balyq. Балықтың тілін бақа біледі. Balyqtyń tilin baqa biledi. Балық аулай алмаған суды лайлар. Balyq aýlaı almaǵan sýdy laılar. Балықтың да сегіз қанаты бар. Balyqtyń da segiz qanaty bar. Балық жеген тоқ болар,
Әл-дәрмені жоқ болар. Balyq jegen toq bolar,
Ál-dármeni joq bolar. Балық өңешінен өткенін жейді. Balyq óńeshinen ótkenin jeıdi. Балық байлығы - етек жеңің кепкенше. Balyq baılyǵy - etek jeńiń kepkenshe. Балық басынан шіриді,
Су басынан бұзылады. Balyq basynan shirıdi,
Sý basynan buzylady. Жар құласа, жайын өледі. Jar qulasa, jaıyn óledi. Жайынның құйрығын жеген жатпас. Jaıynnyń quıryǵyn jegen jatpas. Судағы балықты иеленбе,
Ол әлі сенікі емес. Sýdaǵy balyqty ıelenbe,
Ol áli seniki emes. Балық жеген «су, су» дейді,
Көлік айдаған «шүу, шүу» дейді. Balyq jegen «sý, sý» deıdi,
Kólik aıdaǵan «shúý, shúý» deıdi. Балықта сүт болмайды,
Шабағын теңіз асырайды. Balyqta sút bolmaıdy,
Shabaǵyn teńiz asyraıdy. Балығы болмаған көл құрысын,
Киігі болмаған шөл құрысын. Balyǵy bolmaǵan kól qurysyn,
Kıigi bolmaǵan shól qurysyn. Жандыда балық үлкен,
Жансызда қамыс үлкен. Jandyda balyq úlken,
Jansyzda qamys úlken. Бекіре балық тұмсығы тасқа тимей қайтпайды. Bekire balyq tumsyǵy tasqa tımeı qaıtpaıdy. Балық асқа бата жүрмейді. Balyq asqa bata júrmeıdi. Желбезекке жебе дарыса,
Балық өрге жүзе алмас. Jelbezekke jebe darysa,
Balyq órge júze almas. Шортанның өзі өлсе де, тісі қалады. Shortannyń ózi ólse de, tisi qalady. Балақ түрілмей балық тұтылмас. Balaq túrilmeı balyq tutylmas. Бақа батпағын сағынар. Baqa batpaǵyn saǵynar. Балық - көлге, бақа - шөлге. Balyq - kólge, baqa - shólge. Жайынның аузы кең, арты тар. Jaıynnyń aýzy keń, arty tar. Балықтың өзі суда, көзі қырда. Balyqtyń ózi sýda, kózi qyrda. Құс патшасы - бүркіт,
Аң патшасы - арыстан. Qus patshasy - búrkit,
Ań patshasy - arystan. Құс көк сеңгірге бір қонады. Qus kók seńgirge bir qonady. Құс жеткен жеріне қонады. Qus jetken jerine qonady. Құсы жоққа тұрымтай сұңқармен тең,
Аты жоққа қотыр тай тұлпармен тең. Qusy joqqa turymtaı suńqarmen teń,
Aty joqqa qotyr taı tulparmen teń. Құс қанатымен ұшып, құйрығымен қонады. Qus qanatymen ushyp, quıryǵymen qonady. Құстың алғанынан салғаны қызық. Qustyń alǵanynan salǵany qyzyq. Атқанның құсын жатқан пайдаланар. Atqannyń qusyn jatqan paıdalanar. Ұшар құстың басы ілгері. Ushar qustyń basy ilgeri. Телегейге тел жаңғырық,
Ұшқан құсқа жел жаңғырық. Telegeıge tel jańǵyryq,
Ushqan qusqa jel jańǵyryq. Баба бүркіт барлап ұшады,
Бала бүркіт парлап ұшады. Baba búrkit barlap ushady,
Bala búrkit parlap ushady. Бүркіт қартайғанда тышқан аулайды. Búrkit qartaıǵanda tyshqan aýlaıdy. Ақсұңқардың баласы алдына қоймай ас жемес. Aqsuńqardyń balasy aldyna qoımaı as jemes. Сұңқар қанаты ұшқанда қатаяды. Suńqar qanaty ushqanda qataıady. Аттың бәрі тұлпар емес,
Құстың бәрі сұңқар емес. Attyń bári tulpar emes,
Qustyń bári suńqar emes. Тұлпардан тұяқ қалар,
Сұңқардан қияқ қалар. Tulpardan tuıaq qalar,
Suńqardan qııaq qalar. Қараша үйде сұңқар бар, ораздыға жолығар. Qarasha úıde suńqar bar, orazdyǵa jolyǵar. Қайырсыз сұңқардан қайырлы тұрымтай артық. Qaıyrsyz suńqardan qaıyrly turymtaı artyq. Қара құс басып жейді,
Сұңқар шашып жейді. Qara qus basyp jeıdi,
Suńqar shashyp jeıdi. Бұлбұл құс зымыстан көрмей,
Гүлстанның қадірін білмес. Bulbul qus zymystan kórmeı,
Gúlstannyń qadirin bilmes. Саясы жоқ бұтаққа бұлбұл қонбайды. Saıasy joq butaqqa bulbul qonbaıdy. Бұлбұл болып қырылдағанша,
Шымшық болып шырылда. Bulbul bolyp qyryldaǵansha,
Shymshyq bolyp shyrylda. Балапан басына, тұрымтай тұсына. Balapan basyna, turymtaı tusyna. Аспандағы сұңқардан қолдағы тұрымтай артық. Aspandaǵy suńqardan qoldaǵy turymtaı artyq. Қаз тойғанына семірмейді,
Орғанына семіреді. Qaz toıǵanyna semirmeıdi,
Orǵanyna semiredi. Қаз келсе, жаз келер,
Қарға келсе, қатқақ болар. Qaz kelse, jaz keler,
Qarǵa kelse, qatqaq bolar. Сасқан үйрек артымен сүңгір. Sasqan úırek artymen súńgir. Шабан үйрек бұрын ұшар. Shaban úırek buryn ushar. Қарға қарғаның көзін шұқымайды. Qarǵa qarǵanyń kózin shuqymaıdy. Қарғаның бір көзі оқта, бір көзі боқта. Qarǵanyń bir kózi oqta, bir kózi boqta. Екі қарға таласса, бір құзғынға жем болар. Eki qarǵa talassa, bir quzǵynǵa jem bolar. Сақ қарға сағағынан ілінер. Saq qarǵa saǵaǵynan iliner. Тауық құсқа ұшу жоқ,
Там үйлерге көшу жоқ. Taýyq qusqa ushý joq,
Tam úılerge kóshý joq. Тауықтың түсіне тары кіреді. Taýyqtyń túsine tary kiredi. Тауықтың шақырғанына таң атпайды. Taýyqtyń shaqyrǵanyna tań atpaıdy. Кімнің тарысы піссе, соның тауығы. Kimniń tarysy pisse, sonyń taýyǵy. Мезгілсіз шақырған қораздың
айдарын жұлмақ керек. Mezgilsiz shaqyrǵan qorazdyń
aıdaryn julmaq kerek. Шоқысқыш қоразға шыр бітпес. Shoqysqysh qorazǵa shyr bitpes. Қақылдаған тауық тумай қоймас. Qaqyldaǵan taýyq týmaı qoımas. Тары болса, тауық табылады. Tary bolsa, taýyq tabylady. Табақты үйдің тауығы қос жұмыртқа туады. Tabaqty úıdiń taýyǵy qos jumyrtqa týady. Жапалаққа күннен түн жақсы. Japalaqqa kúnnen tún jaqsy. Жапалақ сипағанмен сұңқар болмас,
Жабыны мақтағанмен тұлпар болмас. Japalaq sıpaǵanmen suńqar bolmas,
Jabyny maqtaǵanmen tulpar bolmas. Жапалақты таспен ұрсаң да, жапалақ өледі,
Тасты жапалақпен ұрсаң да, жапалақ өледі. Japalaqty taspen ursań da, japalaq óledi,
Tasty japalaqpen ursań da, japalaq óledi. Торғай жаңбыр жауса, баласын қорғайды,
Бұршақ жауса, басын қорғайды. Torǵaı jańbyr jaýsa, balasyn qorǵaıdy,
Burshaq jaýsa, basyn qorǵaıdy. Бұтаны паналаған торғай аман қалады. Butany panalaǵan torǵaı aman qalady. Екі тұйғын жабылса қаздың соры. Eki tuıǵyn jabylsa qazdyń sory. Құзғын ас таңдамайды. Quzǵyn as tańdamaıdy. Көкек өз атын өзі шақырады. Kókek óz atyn ózi shaqyrady. Сауысқан шоқыса да тоқ болмайды. Saýysqan shoqysa da toq bolmaıdy. Сауысқан тотықұстың жүрісіне салам деп
Өз жүрісінен айырылыпты. Saýysqan totyqustyń júrisine salam dep
Óz júrisinen aıyrylypty. Бөдененің үйі жоқ,
Қайда барса бытпылдық. Bódeneniń úıi joq,
Qaıda barsa bytpyldyq. Шағала келмей жаз болмас,
Шаңқан келмей боз болмас. Shaǵala kelmeı jaz bolmas,
Shańqan kelmeı boz bolmas. Ителгінің қызығына берілсең,
Қаршығаңды қамшы етерсің. Itelginiń qyzyǵyna berilseń,
Qarshyǵańdy qamshy etersiń. Аспандағы тырнаны ұстаймын деп
Қолыңдағы шымшығыңнан айырылма. Aspandaǵy tyrnany ustaımyn dep
Qolyńdaǵy shymshyǵyńnan aıyrylma. Соқыр тауыққа бәрі бидай. Soqyr taýyqqa bári bıdaı. Құс жаманы - сауысқан,
Ағаш жаманы - азған. Qus jamany - saýysqan,
Aǵash jamany - azǵan. Тұғырына саңғыған сұңқар оңбас,
Үйірінен қаңғыған тұлпар оңбас. Tuǵyryna sańǵyǵan suńqar ońbas,
Úıirinen qańǵyǵan tulpar ońbas. Семірген сайын тауықтың арты бітер. Semirgen saıyn taýyqtyń arty biter. Ұя баспайтын құс оңаша ұшар. Uıa baspaıtyn qus ońasha ushar. Ит иесі үшін жүгіреді,
Құс өзі үшін ұшады. It ıesi úshin júgiredi,
Qus ózi úshin ushady. Қарлығаш - көктем жаршысы. Qarlyǵash - kóktem jarshysy. Аққу жүзсе су сұлу. Aqqý júzse sý sulý. Дауылпаз деген құс болады,
Дауысы жер жарады. Daýylpaz degen qus bolady,
Daýysy jer jarady. Керуеннің түнгі жүрісін бозторғай біледі. Kerýenniń túngi júrisin boztorǵaı biledi. Абайлап ұшпаған құс қанатын қайырады. Abaılap ushpaǵan qus qanatyn qaıyrady. Құстың қайдан екенін сұрама, сайрағанын сұра. Qustyń qaıdan ekenin surama, saıraǵanyn sura. Құста сүт жоқ,
Жылқыда өт жоқ. Qusta sút joq,
Jylqyda ót joq. Аспандағы құсты ұятқа қалдырған - жердегі жем. Aspandaǵy qusty uıatqa qaldyrǵan - jerdegi jem. Ақсұңқардың баласы сарқыт қоймай, жем жемес. Aqsuńqardyń balasy sarqyt qoımaı, jem jemes. Кенді жерде жылан бар,
Шөлді жерде қыран бар. Kendi jerde jylan bar,
Shóldi jerde qyran bar. Қыран қызыл түлкі алса,
Қарға ауыл тазартады. Qyran qyzyl túlki alsa,
Qarǵa aýyl tazartady. Тұйғынның ілуі артық. Tuıǵynnyń ilýi artyq. Бөтен жерде бұлбұлды қарға дейді. Bóten jerde bulbuldy qarǵa deıdi. Бұлбұлға бау жақсы,
Кекілікке тау жақсы. Bulbulǵa baý jaqsy,
Kekilikke taý jaqsy. Гүл ашылмай, бұлбұл сайрамайды. Gúl ashylmaı, bulbul saıramaıdy. Қаз ұшса, көлді үйрек иеленеді. Qaz ushsa, kóldi úırek ıelenedi. Қарашада қаз қайтар. Qarashada qaz qaıtar. Ала қарғада алашағың жүрсін. Ala qarǵada alashaǵyń júrsin. Қарғаның «қарқ» дегені - өзіне сүйеу. Qarǵanyń «qarq» degeni - ózine súıeý. Әтешке шақыр десең,
Таң атсын дейді. Áteshke shaqyr deseń,
Tań atsyn deıdi. Аққудың қасында жапалақ жараспас. Aqqýdyń qasynda japalaq jaraspas. Арық аттың бабын тапсаң - тұлпар,
Күйкентайдың күйін тапсаң - сұңқар. Aryq attyń babyn tapsań - tulpar,
Kúıkentaıdyń kúıin tapsań - suńqar. Тырнадан бастық қойсаң,
Басыңнан қиқу кетпес. Tyrnadan bastyq qoısań,
Basyńnan qıqý ketpes. Жасауылың тырна болса,
Күнің қиқуымен өтер. Jasaýylyń tyrna bolsa,
Kúniń qıqýymen óter. Жарқанатқа жарық қас. Jarqanatqa jaryq qas. Дегелек келсе, жаз болар,
Бала-шаға мәз болар. Degelek kelse, jaz bolar,
Bala-shaǵa máz bolar. Сауысқан бір шоқып, қырық қаранады. Saýysqan bir shoqyp, qyryq qaranady. Қарға қазға еліктеймін деп сирағын сындырыпты. Qarǵa qazǵa elikteımin dep sıraǵyn syndyrypty. Кептер болып тусаң, қарға болып өлме. Kepter bolyp týsań, qarǵa bolyp ólme. Торғай, торғай, тотым бар,
Бір жапырақ етім бар. Torǵaı, torǵaı, totym bar,
Bir japyraq etim bar. Бақа көлін аңсайды,
Бұлдырық шөлін аңсайды. Baqa kólin ańsaıdy,
Buldyryq shólin ańsaıdy. Тұрымтай көз тұндырады,
Қараша қазан қайнатады. Turymtaı kóz tundyrady,
Qarasha qazan qaınatady. Атпа, достым, ұларды,
Бұзба тобын олардың,
Тау бұлбұлы солардың,
Мен жырына құмармын. Atpa, dostym, ulardy,
Buzba tobyn olardyń,
Taý bulbuly solardyń,
Men jyryna qumarmyn. Қарғамен жолдас болсаң, шоқығаның боқ болар,
Бүркітпен жолдас болсаң, тамағың тоқ болар,
Аққумен жолдас болсаң, тәнің пәк болар. Qarǵamen joldas bolsań, shoqyǵanyń boq bolar,
Búrkitpen joldas bolsań, tamaǵyń toq bolar,
Aqqýmen joldas bolsań, tániń pák bolar. Құзғын жемтік көрмесе жүре алмайды. Quzǵyn jemtik kórmese júre almaıdy. Әуедегі тырнадан жердегі торғай артық. Áýedegi tyrnadan jerdegi torǵaı artyq. Мың жабыға - бір тұлпар,
Мың үйрекке - бір сұңқар,
Мың қарғаға - бір кесек. Myń jabyǵa - bir tulpar,
Myń úırekke - bir suńqar,
Myń qarǵaǵa - bir kesek. Таудай толқын басса да,
Суға батпас қасқалдақ,
Қанша боран соқса да,
Қыран ұшар аспандап. Taýdaı tolqyn bassa da,
Sýǵa batpas qasqaldaq,
Qansha boran soqsa da,
Qyran ushar aspandap. Торғайдан қорыққан егін екпейді. Torǵaıdan qoryqqan egin ekpeıdi. Сауысқан сақтығынан өлмейді,
Сұқтығынан өледі. Saýysqan saqtyǵynan ólmeıdi,
Suqtyǵynan óledi. Қаз шөлде жүрсе де, көзі көлде болар. Qaz shólde júrse de, kózi kólde bolar. Тотықұс бойын көріп зорланады,
Аяғын көріп қорланады. Totyqus boıyn kórip zorlanady,
Aıaǵyn kórip qorlanady. Тырна көкте, тұяқ жерде. Tyrna kókte, tuıaq jerde. Жапалақ жамбасына басып жейді,
Аңсұңқар жан-жағына шашып жейді. Japalaq jambasyna basyp jeıdi,
Ańsuńqar jan-jaǵyna shashyp jeıdi. Қарға баласын «аппағым» дер,
Кірпібаласын «жұмсағым» дер. Qarǵa balasyn «appaǵym» der,
Kirpibalasyn «jumsaǵym» der. Жұмыртқа жегенің -
Тауықты құрттым дегенің. Jumyrtqa jegeniń -
Taýyqty qurttym degeniń. Тауық түсінде тары көрсе,
Түлкі түсінде тауық көреді. Taýyq túsinde tary kórse,
Túlki túsinde taýyq kóredi. Тозған қазды топтанған қарға жем етер. Tozǵan qazdy toptanǵan qarǵa jem eter. Қыран қазасы қияда. Qyran qazasy qııada. Әр құстың өз алдына жемі бар,
Әр кісінің өз алдына теңі бар. Ár qustyń óz aldyna jemi bar,
Ár kisiniń óz aldyna teńi bar. Құс төресі - бидайық,
Ит төресі - құмайық. Qus tóresi - bıdaıyq,
It tóresi - qumaıyq. Тозғындаған аққуды шалғындаған қаз алар. Tozǵyndaǵan aqqýdy shalǵyndaǵan qaz alar. Қарға қияға ұя салмайды. Qarǵa qııaǵa uıa salmaıdy. Қыран күнге қараса да, кірпігін қақпайды. Qyran kúnge qarasa da, kirpigin qaqpaıdy. Қиядағыны қыран ғана көреді,
Ұядағыны жылан ғана көреді. Qııadaǵyny qyran ǵana kóredi,
Uıadaǵyny jylan ǵana kóredi. Сұңқар самғауын біледі,
Жапалақ жалбауын біледі. Suńqar samǵaýyn biledi,
Japalaq jalbaýyn biledi. Қыран қартайса, жағалтайға жалтаңдайды. Qyran qartaısa, jaǵaltaıǵa jaltańdaıdy. Соқыр тауыққа бәрі бидай. Soqyr taýyqqa bári bıdaı. Аққу құсқа оқ тисе,
Қашатын суға тигізбес.
Ақсүйекке оқ тисе,
Көршісіне білдірмес. Aqqý qusqa oq tıse,
Qashatyn sýǵa tıgizbes.
Aqsúıekke oq tıse,
Kórshisine bildirmes.
